Βιογραφικά στοιχεία
Πέρασε τα παιδικά του χρόνια σε ένα μεγάλο αγρόκτημα του χωριού Ντομπριανίτσι που βρίσκεται κοντά στην Λβιβ - πόλη της σημερινής δυτικής Ουκρανίας ' έλαβε εκπαίδευση από δασκάλους κατ' οίκον, αλλά η ζωή του άλλαξε στη διάρκεια της εφηβείας όταν έχασε τους γονείς του και χρειάστηκε να αναλάβει ο ίδιος τη διαχείριση του κτήματος. Ο Ράιχ μετά το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου (1915) διέφυγε από τον τόπο του και βρέθηκε στην Αυστρία όπου έγινε δεκτός στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βιέννης (1918) και σπούδασε ψυχιατρική. Ακολούθως στράφηκε προς τον Φρόυντ και την ψυχανάλυση ' έγινε, ένας διακεκριμένος μαθητής του ' το 1920, μέλος της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας της Βιέννης και σύντομα, καθιερώθηκε ως ένα από τα πλέον ιδιοφυή μέλη της δεύτερης γενιάς ψυχαναλυτών μετά τον Σίγκμουντ Φρόυντ.
Οι έρευνές του στον χώρο της ψυχολογίας
Συγκρούστηκε με τον Φρόιντ σε θεμελιώδη ζητήματα της ψυχαναλυτικής θεωρίας, όπως:
· το ένστικτο του θανάτου,
· τη θεωρία για τον μαζοχιστικό χαρακτήρα και
· την ανακάλυψή του για τη λειτουργία τού οργασμού.
Ο Ράιχ σε αντίθεση με τη φροϋδική άποψη πως τα σεξουαλικά ένστικτα πρέπει να προσαρμόζονται στο πλαίσιο που θέτει ο πολιτισμός, πίστευε, πως η ελεύθερη έκφραση και ικανοποίηση των, υγιών (μη διεστραμμένων) σεξουαλικών ορμών είναι κύρια προϋπόθεση για ουσιαστική κοινωνική πρόοδο. Αργότερα, μάλιστα, υποστήριξε πως λόγω του μαζικού και διαχρονικού χαρακτήρα των νευρώσεων «ποτέ μέχρι σήμερα δεν υπήρξε [πραγματική] κουλτούρα ή πολιτισμός».
Στην προσπάθειά του να θεραπεύσει τη νεύρωση ασθενών του, μετά την πορεία του στην ψυχιατρική, την ψυχολογία, και την κοινωνιολογία κινήθηκε και στα πεδία της βιολογίας και της φυσικής. Πρότεινε μια συνολική θεώρηση της ενέργειας όπως εκδηλώνεται στην παθολογία και εμφανίζεται στη φύση που ονόμασε "οργονομία" από την «οργόνη». Κυρίαρχη έννοια της οργονομίας η «οργόνη», περιγράφεται ως μια πανταχού παρούσα, μορφή ενέργειας από την οποία δημιουργούνται στη συνέχεια η ύλη, η ζωή και οι φυσικοί νόμοι Η ενέργεια αυτή ονομάστηκε «οργόνη» από ανασυνδυασμό των λέξεων «οργανισμός» και «οργασμός».
Ανάλυση του χαρακτήρα - θωράκιση
Στην προσπάθειά του να θεραπεύσει τις νευρώσεις ο Ράιχ ανέπτυξε την τεχνική της «ανάλυσης του χαρακτήρα» (1926-1934) η οποία αργότερα ενσωματώνοντας νέα ευρήματα εξελίχθηκε στη «νευροφυτοθεραπεία» (1935-1939) μια ενδιάμεση θεραπευτική τεχνική που ακολούθησε την ανακάλυψη της μυϊκής θωράκισης και του αντανακλαστικού του οργασμού και τελικά στην «οργονοθεραπεία» (μετά το 1939). Με την εισαγωγή της έννοιας της οργόνης ως απτής βιολογικής ενέργειας που εκτονώνεται κατά τον οργασμό η θεραπεία των νευρώσεων του Ράιχ ονομάστηκε οργονοθεραπεία.
Η έρευνά του για τις περιπτώσεις αποτυχίας της θεραπευτικής εφαρμογής της ψυχανάλυσης τον έφερε αντιμέτωπο με το φαινόμενο της αντίστασης στη θεραπεία. Εγκαταλείποντας το τυπικό της ψυχανάλυσης κάθισε απέναντι (και όχι πίσω) από τον ασθενή επιδιώκοντας την οπτική επαφή και μέσω αυτής την άμεση επίθεση στην αντίσταση που επιδείκνυε ο αναλυόμενος επισημαίνοντας του το γεγονός καθαυτό και περιγράφοντας του τις στάσεις και τις συμπεριφορές μέσω των οποίων εκδηλωνόταν η αντίσταση. Συνολικά, η αντίσταση του νευρωτικού ασθενούς ονομάστηκε «θωράκιση» και μπορούσε να χωριστεί σε:
- Χαρακτηρολογική θωράκιση: Είναι όλες οι τυπικές στάσεις του χαρακτήρα όπως ακαμψία του χαρακτήρα, έλλειψη συγκινησιακής επαφής και «απονέκρωση» και την αναπτύσσει το άτομο ως άμυνα απέναντι στις δυσβάστακτες συγκινησιακές διεγέρσεις.
- Μυϊκή θωράκιση: Είναι οι χρόνιοι μυϊκοί σπασμοί που αναπτύσσει ένα άτομο προκειμένου να καταστείλει έντονες οργανικές αισθήσεις και αφόρητες συγκινήσεις, ιδιαίτερα το άγχος ηδονής, την οργή και τη σεξουαλική διέγερση.
Η θωράκιση προκαλείται από τη συστηματική ματαίωση των συναισθηματικών αναγκών των παιδιών στα πρώτα χρόνια της ζωής τους. Η ανάπτυξη θωράκισης θεωρείται αναμενόμενη για παιδιά που ανατρέφονται σε νευρωτικό περιβάλλον.
Πολιτική, κοινωνική
σκέψη και δράση
Η ατομική, επαγγελματική και κοινωνική συμπεριφορά του Ράιχ χαρακτηρίζεται από συγκρούσεις όπως: χωρισμό με τη σύζυγο λόγω της κομματικής του δράσης, σύγκρουση με το κόμμα λόγω ιδεολογικών αντιρρήσεων και διαφωνιών κοινωνικής πρακτικής, αποπομπή από την Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία λόγω της ανόδου των ναζί στην εξουσία. Επίσης, η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία (American Psychiatric Association) και η Αμερικανική Ψυχαναλυτική Εταιρεία (American Psychoanalytic Association) στράφηκαν εναντίον του Ράιχ καθώς δεν παραδέχθηκαν ποτέ την ύπαρξη της οργόνης.
Ιδιαίτερη σημασία για την κρυφή αποβολή του από τη Γερμανική Ψυχαναλυτική Εταιρεία έπαιξε η κρυφή συναλλαγή μεταξύ του Φρόιντ, του Τζόουνς (προέδρου της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας) και άλλων κορυφαίων ψυχαναλυτών, με τους ναζί, οι οποίοι ζήτησαν την εκκαθάριση της Γερμανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας από τους Εβραίους και τους κομμουνιστές ώστε να επιτρέψουν τη συνέχιση της λειτουργίας της. Ο Ράιχ ήταν Εβραίος αν και δήλωνε μη Εβραίος και παράλληλα κομμουνιστής ' διέθετε δηλαδή, δύο ιδιότητες απαράδεκτες για το ναζιστικό καθεστώς, οπότε ο εξοστρακισμός του ήταν αναπόφευκτος. Η τελική προώθηση του Ράιχ στις Ενωμένες Πολιτείες της Αμερικής, όπου η προέκυψε η σύγκρουσή του με τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων (ΟΤΦ) σχετικά με την απόδειξη ύπαρξης ή όχι της οργόνης, οδήγησε, τελικά, στον θάνατό του, το 1957.
Καθώς η ατομική θεραπεία δεν μπορούσε να λύσει το πρόβλημα της γενικευμένης νεύρωσης του πληθυσμού, εστιάστηκε στην πρόληψη. Οργάνωσε κλινικές ψυχικής υγείας και συνεργάστηκε με Σοσιαλιστικά και Κομμουνιστικά κόμματα, πιστεύοντας πως οι κοινωνικές αλλαγές που υποστήριζαν θα μπορούσαν να συνδυαστούν με απελευθέρωση από τα καταπιεστικά σεξουαλικά ήθη της εποχής (αν και θα πρέπει να τονιστεί πως ο Ράιχ θεωρούσε τη σεξουαλική ελευθεριότητα ως εξίσου αν όχι περισσότερο παθολογική). Η αρχική αισιοδοξία του Ράιχ για τη δυνατότητα γρήγορης ανακούφισης του πληθυσμού από τις νευρώσεις μέσω της εφαρμογής ριζοσπαστικών πολιτικών απελευθέρωσης από τα καταναγκαστικά ήθη της εποχής, υποχώρησε με την πάροδο των ετών. Οι εμπειρίες του ως θεραπευτής, οι προσωπικές του εμπειρίες και η ολοκληρωτική, κατά την άποψή του και η αποτυχία των κομμουνιστικών κινημάτων τον οδήγησαν στο ακόλουθο συμπέρασμα:
«Ως αποτέλεσμα χιλιάδων χρόνων κοινωνικής και εκπαιδευτικής στρέβλωσης οι μάζες των ανθρώπων έχουν καταστεί βιολογικά άκαμπτες και ανίκανες για ελευθερία. Δεν είναι πλέον ικανές να οργανωθούν σε μια ειρηνική συμβίωση.»
Πάντως πρέπει να σημειωθεί πως οι απότομες, επαναστατικές κοινωνικές ανατροπές που δεν λαμβάνουν υπόψη τους, τους περιορισμούς που θέτει η γενικευμένη εξάπλωση της θωράκισης στην ικανότητα των πολιτών για υπεύθυνη διαχείριση της ελευθερίας τους οδηγούν αναπόφευκτα σε μεγαλύτερα προβλήματα από εκείνα στα οποία θα έδιναν, υποτίθεται, λύση. Οι περισσότερο συντηρητικές πολιτικές πρακτικές που βασίζονται σε μια διαίσθηση αυτών των δυσκολιών είναι ανεπαρκείς αλλά οπωσδήποτε προτιμότερες από τις μεγαλεπήβολες πολιτικές πρακτικές των προοδευτικών κομμάτων που δεν καταφέρνουν να κατανικήσουν τις αντιδράσεις των συντηρητικών μηχανισμών (εταιρείες, μέσα μαζικής ενημέρωσης, ατομικιστική νοοτροπία των συμφεροντολόγων πολιτών). Στις ΗΠΑ (1939 - 1957) ενώ υποστήριξε αρχικά τον Δημοκρατικό Πρόεδρο Ρούζβελτ, στη συνέχεια δεν δίστασε να προτιμήσει τον Ρεπουμπλικανό Πρόεδρο Αϊζενχάουερ. Στα γραπτά αυτής της περιόδου επικρίνει τους υποστηρικτές των αυταρχικών κομμουνιστικών καθεστώτων («κόκκινοι φασίστες») και τους πολιτικούς που με υστεροβουλία εκμεταλλεύονται τον ανεκπλήρωτο πόθο των μαζών για ελευθερία («μαύροι φασίστες») ή αλλιώς «πραματευτές της ελευθερίας»). Επιπλέον, καλεί τους λαούς να αντιληφθούν, επιτέλους, το μέγεθος της δικής τους ευθύνης, καθώς οι ίδιοι καθορίζουν πλήρως τις κοινωνικές διεργασίες με την αποχή από αυτές (όπως, π.χ. η απουσία τους στις εκλογικές διαδικασίες) ή με την ανοχή που δείχνουν απέναντι στα κοινωνικά φαινόμενα.
Υπήρξε ένας από τους πλέον αμφιλεγόμενους διανοητές της σύγχρονης εποχής. Το φιλόδοξο εγχείρημα του, να αμφισβητήσει τα υφιστάμενα συστήματα σκέψης και να ανατρέψει βασικές επιστημονικές αντιλήψεις, τον οδήγησε να αποκτήσει πολυάριθμους υποστηρικτές και επικριτές.
Επηρέασε γνωστούς ψυχοθεραπευτές, καλλιτέχνες και διανοούμενους. Η κριτική του απέναντι στα κοινωνικά και σεξουαλικά ήθη ενέπνευσε τα νεανικά κινήματα αμφισβήτησης των δεκαετιών του 1960 και 1970. Κάποιοι υποστηρίζουν, ακόμη, πως η συμβολή του στην εξέλιξη της επιστήμης της ψυχολογίας του περασμένου αιώνα, αν και παραγνωρισμένη, υπήρξε ουσιαστική. Ωστόσο, οι ιδέες τις οποίες ο ίδιος ξεχώριζε ως σημαντικότερες, καθώς αποτέλεσαν τη βάση του νέου επιστημονικού παραδείγματος που πρότεινε, δεν έτυχαν ποτέ ευρείας αποδοχής. Αντίθετα, η επιμονή με την οποία τις υποστήριζε κόστισε στον Ράιχ, σε κάποιο βαθμό, την επιστημονική του υπόληψη και τον οδήγησε σε αρκετές αναγκαστικές μετακινήσεις υπό την πίεση αντιδράσεων και διώξεων. Μέρος των βιβλίων του καταστράφηκε στην πυρά από τις αμερικανικές αρχές (τα υπόλοιπα λογοκρίθηκαν) και ο Ράιχ οδηγήθηκε στη φυλακή, όπου πέθανε στιγματισμένος και περιθωριοποιημένος αλλά βέβαιος, παρ' όλα αυτά, για τη σπουδαιότητα των επιτευγμάτων του.
Ο μηχανισμός διαιώνισης της νεύρωσης στον
πληθυσμό: η «συγκινησιακή πανούκλα
της ανθρωπότητας»
Η οργονομία θεωρεί πως οι νευρωτικές κοινωνίες είναι ταυτόχρονα απρόθυμες και ανίκανες να αναθρέψουν συγκινησιακά υγιή παιδιά. Ο θωρακισμένος άνθρωπος τείνει να αντιμετωπίζει τον αθωράκιστο, υγιή άνθρωπο ως απειλή. Για τον λόγο αυτό τα παιδιά μικρής ηλικίας γίνονται αποδέκτες συμπεριφορών που σκοπό έχουν την ανάπτυξη θωράκισης σε αυτά.
Ως πρώτο χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Ράιχ αναφέρει την πρακτική του υποχρεωτικού αποχωρισμού του νεογνού από τη μητέρα του και την τοποθέτησή του σε ψυχρά δωμάτια νοσοκομείων αμέσως μετά τη γέννησή του, που επιφέρει καίριο πλήγμα στη συγκινησιακή ζωντάνια του νεογνού, το οποίο αντιδρά στην αφόρητη αυτή κατάσταση αρχικά με άγχος, ύστερα με κραυγές και τέλος με τη συστολή του αυτόνομου νευρικού συστήματος.
Ως δεύτερο παράδειγμα αναφέρεται η πρακτική της περιτομής. «Αυτή η σφαγή του νεογέννητου, που το διαπεραστικό και σπαραχτικό του κλάμα αντηχεί σ’ όλα τα μαιευτήρια του κόσμου, δεν έχει καμιά σχέση με την υγιεινή. Είναι το πρώτο ασυνείδητο αλλά δραστικό μέτρο των θωρακισμένων οργανισμών, μασκοφορεμένων προσώπων και των γαντοφορεμένων χεριών των γιατρών, των αυταρχικών διευθυντών εκπαίδευσης και των αυταρχικών γονιών, ενάντια στον ζωντανό οργανισμό που απείραχτος και αστρέβλωτος παρουσιάζεται μπροστά τους, που χρησιμοποιείται στη μάχη κατά του νεογέννητου παιδιού.»
Η επιζήμια δράση του νευρωτικού χαρακτήρα, η οποία μπορεί να λάβει διάφορες κοινωνικές μορφές, ονομάστηκε συγκινησιακή πανούκλα και θεωρήθηκε υπεύθυνη για τη δίωξη μεγάλων πρωτοπόρων όπως ο Ιησούς Χριστός (έστω και ως μυθικό πρόσωπο[;]), ο Τζορντάνο Μπρούνο και ο Γαλιλαίος. Ο Ράιχ υποστήριζε πως η ξαφνική αποκάλυψη θα προκαλούσε κοινωνική κατάρρευση όπως η απότομη διάλυση της ατομικής θωράκισης μπορεί να οδηγήσει τον νευρωτικό ασθενή στην τρέλα ή στην αυτοκτονία.
Αποδοχή, σημερινή εικόνα του έργου του Ράιχ
Η οργονομία δεν κατάφερε να πείσει την επιστημονική κοινότητα για την εγκυρότητά της ως ένα νέο επιστημονικό παράδειγμα: η τρέχουσα, επικρατούσα άποψη είναι πως πρόκειται για ψευδοεπιστήμη. Η αμφισβήτηση ορισμένων από τις των απόψεις του Ράιχ που διαμόρφωσε ως ψυχαναλυτής και εντάθηκε, όταν τα συμπεράσματά του έφτασαν να αφορούν ευρύτερα επιστημονικά πεδία, κυρίως στον χώρο της βιολογίας και της φυσικής. Ειδικότερα οι έννοιες της οργόνης και των βιόντων καθώς δεν κατέστη δυνατό να αποδειχθεί η ύπαρξή τους οδήγησαν την επιστημονική κοινότητα σε μία τάση αμφισβήτησης αλλά όχι και συνολικής απαξίωσης του έργου του.
Παρ’ όλα αυτά ο Ράιχ υπήρξε ένας επιδραστικός ψυχολόγος. Κάποιες αυθεντικές ιδέες του ενσωματώθηκαν αθόρυβα στις σύγχρονες ψυχαναλυτικές θεωρίες, κάποιες συνεισέφεραν στη θεμελίωση νέων σχολών ψυχολογίας, όπως η Γκέσταλτ. [ψυχολογία της σχηματοποίησης]
Σήμερα ένα πλήθος οργανισμών και επαγγελματιών, απασχολούμενοι κυρίως στον χώρο της ψυχικής υγείας, εμφανίζονται να εφαρμόζουν τις θεωρίες του Ράιχ, αυτούσιες ή παραλλαγμένες. Ένας από τους γνωστότερους, σήμερα, οργανισμούς με σκοπό την προαγωγή της οργονομίας είναι: το Wilhelm Reich Infant Trust. Είναι το νομικό πρόσωπο που διαχειρίζεται τα Αρχεία του Ράιχ. Ο Ράιχ συμπεριέλαβε οδηγίες για τη δημιουργία του ιδρύματος μετά τον θάνατο του στη διαθήκη του, την οποία υπέγραψε στις 8 Μαρτίου του 1957 όπου αναφέρει σχετικά:
«…έκανα οδηγό των τελευταίων μου εντολών την ασφαλή μετάδοση στις μελλοντικές γενεές μιας τεράστιας αυτοκρατορίας επιστημονικών επιτευγμάτων. Κατά τη γνώμη μου το πρωταρχικό που έπρεπε να εκπληρωθεί ήταν να εξασφαλιστεί η αλήθεια για το έργο μου εναντίον της μετά θάνατον διαστρέβλωσης και συκοφαντίας».
Κύρια έργα
- Β. Ράιχ, Η μαζική ψυχολογία του φασισμού (α΄+ β΄ τόμος), μτφρ. Ηρώ Λάμπρου, Λεωνίδας Καρατζάς, Εκδ. Μπουκουμάνης 1974, σ.σ. 472. (υπάρχει στο διαδίκτυο)
- Β. Ράιχ, Άκου, Ανθρωπάκο, μτφρ. Δ. Παπαδημητρίου, Εκδ. Αποσπερίτης 1983.σ.σ. 152. (υπάρχει στο διαδίκτυο)
- Β. Ράιχ, Άνθρωποι σε μπελάδες, Νίκος Σιδέρης, Εκδ. Καστανιώτης 1979,σ.σ. 364.
- Β. Ράιχ, Η Ανάλυση του Χαρακτήρα, (α΄τόμος), μτφρ. Νίκος Σιδέρης, Εκδ. Καστανιώτης 1990, σ.σ. 218. (υπάρχει στο διαδίκτυο)
- Β. Ράιχ, Η Ανάλυση του Χαρακτήρα, (β΄τόμος), μτφρ. Νίκος Σιδέρης, Εκδ. Καστανιώτης 1990, σ.σ. 178. (υπάρχει στο διαδίκτυο)
- Β. Ράιχ, Η Ανάλυση του Χαρακτήρα, (γ΄τόμος), μτφρ. Νίκος Σιδέρης, Εκδ. Καστανιώτης 1990, σ.σ. 338.
- Β. Ράιχ, Η Βιοηλεκτρική Θεωρία της Σεξουαλικότητας και του Άγχους, μτφρ. Ρούσσος Βρανάς, Εκδ. Αποσπερίτης 1990, σ.σ. 192.
- Β. Ράιχ, Η Λειτουργία του Οργασμού-Η ανακάλυψη της οργόνης, (α΄ τόμος), μτφρ. Ασημίνα Παπαχριστοδούλου, Εκδ. Ρέω 2015, σ.σ. 496. (υπάρχει στο διαδίκτυο)
- Β. Ράιχ, Η Βιοπάθεια του Καρκίνου-Η ανακάλυψη της οργόνης (β΄ τόμος), μτφρ. Βούλα Σταθουλοπούλου, Εκδ. Ρέω 2018, σ.σ. 578.
- Β. Ράιχ, Η Δολοφονία του Χριστού, μτφρ. Δ. Παπαδημητρίου, Εκδ. Αποσπερίτης 1952, σ.σ. 328.
- Β. Ράιχ, Η Κοσμική Υπέρθεση, μτφρ. Αργυρώ Τσιραντωνάκη, Εκδ. Καστανιώτης 1980, σ.σ. 162
- Β. Ράιχ, Ο Αιθέρας, ο Θεός και ο Διάβολος, μτφρ. Ρούσσος Βρανάς, Εκδ. Αποσπερίτης, 1973, σ.σ. 184. (υπάρχει στο διαδίκτυο)
- Β. Ράιχ, Ο Συσσωρευτής Οργόνης, μτφρ. Λεωνίδας Κωνσταντινίδης, Γιώργος Σχοινάς, Εκδ. Πάλμοργον (χ.χ.), σ.σ. 96.
- Β. Ράιχ, Πάθος
της Νιότης- Αυτοβιογραφία 1897-1922, μτφρ.
Κώστας Θεοδωρήμπασης, Εκδ. Ρέω 2003, σ.σ. 224.
- Β. Ράιχ, Τα Παιδιά του Μέλλοντος, μτφρ. Ρούσσος Βρανάς, Εκδ. Αποσπερίτης 1984, σ.σ. 212.
- Β. Ράιχ, Γουλφ, Θ. Π., Λάιστικοφ, Γ., & Ράφαελ, Τ., Συγκινησιακή Πανούκλα, μτφρ. Νάσος Τεόπουλος, Κώστας Θεοδωρήμπασης, Εκδ. Ρέω 2010, σ.σ. 320.
[Πρόκειται για μια περίληψη 5 σελίδων, του σχετικά εκτεταμένου σημειώματος (18 σελίδων) για τον Ράιχ που βρίσκεται αναρτημένο στην Βικιπαίδεια]. Η μόνη συνεισφορά μου σε αυτό είναι η αναζήτηση των ελληνικών μεταφράσεων των έργων του Ράιχ και η διαθεσιμότητά τους στο διαδίκτυο.
Γιώργος Χατζηαποστόλου
