Εικ. Αναπαράσταση της πρόσοψης του Παρθενώνα στην αρχική του μορφήΣυνοπτική παρουσίαση κειμένου του Θωμά Σαββίδη
(Αναπληρωτή καθηγητή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Τμήμα Βιολογίας, Τομέας Βοτανικής)
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ
H γλώσσα κάθε λαού αποτελεί δείκτη του πολιτισμού του. Όσο αναπτύσσονται οι λαοί, τόσο καλλιεργούνται και βελτιώνονται οι γλώσσες τους. Όλες οι γλώσσες των λαών είναι σεβαστές ανεξάρ-τητα από τον βαθμό της πολιτισμικής τους ανάπτυξης. Γι΄ αυτό και η γλωσσομάθεια έχει μεγάλη σημασία για τη ζωή και την πολιτιστι-κή εξέλιξη του ανθρώπου.
Ο ρόλος όμως της γλώσσας είναι μια καθοριστική παράμετρος στην ιστορική πορεία ενός έθνους. Ένα αρνητικό παράδειγμα για την σημασία της γλώσσας στην ιστορική πορεία και εξέλιξη ενός έθ-νους θα μπορούσε να αντληθεί από την ομιλία του πρώην υπουρ-γού εξωτερικών των Η.Π.Α. Χένρι Κίσιγκερ το Σεπτέμβριο του 1994, στη διάρκεια τελετής βράβευσής του από προσωπικότητες του επιχειρηματικού κόσμου των Η.Π.Α. στην Ουάσιγκτον: «Ο ελληνι-κός λαός είναι δυσκολοκυβέρνητος, και γι' αυτό πρέπει να τον πλήξουμε βαθιά στις πολιτισμικές του ρίζες. Εννοώ, δηλαδή, να πλήξουμε τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα πνευματικά και ιστορικά του αποθέματα, ώστε να εξουδετερώσουμε κάθε δυνατότητά του να αναπτυχθεί, να διακριθεί, να επικρατήσει, για να μη μας παρενοχλεί στην ανατολική Μεσόγειο, στη Μέση Ανατολή, σε όλη αυτή τη νευραλγική περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας για μας, για την πολιτική των Η.Π.Α.».
Σύμφωνα με έγκυρες πηγές και επισταμένες μελέτες η ελληνική γλώσσα είναι η πλουσιότερη του πλανήτη…
Εκτός από τον ασύγκριτα τεράστιο αριθμό λέξεων «η ελληνική γλώσσα συγκεντρώνει τον πλούτο και την ομοιογένεια της γερμα-νικής, τη σαφήνεια της γαλλικής, τη μουσικότητα της ιταλικής και τη [ευλιγισία] της ισπανικής». Η εκτίμηση αυτή ανήκει στο Γάλλο ποιητή και λόγιο Claude Fauriel (1772 - 1884).
Η ελληνική γλώσσα, όχι απλώς έχει επιβιώσει επί 3.000 χρόνια, παρ' όλες τις περιπέτειες του έθνους μας, αλλά ζει και μέσα από άλλες, κυρίως ευρωπαϊκές, γλώσσες. Στην ιστορία των 4.000 χρόνων που μιλιέται, και των 3.500 χρόνων που γράφεται η γλώσσα μας, δεν είχε ένα λεξιλόγιο που είτε συρρικνωνόταν σε περιόδους κατακτήσεων είτε πλουτιζόταν σε περιόδους ελευθερίας.
Τα έπη του Ομήρου δεν είναι μόνο το αρχαιότερο ευρωπαϊκό ποίημα, αλλά αποτέλεσαν το πρωτότυπο για πολλούς μετέπειτα ποιητές όπως ο Βιργίλιος, ο Δάντης, ο Μίλτον κλπ. Ακόμα και στους σύγχρονους όπως ο Derek Walcott από τις δυτικές Ινδίες, που τιμήθηκε μάλιστα με το βραβείο λογοτεχνίας το 1992, είναι αισθητή η έντονη επιρροή του Ομήρου, όπως βέβαια και ο ίδιος σε κάθε ευκαιρία δηλώνει.
Στις λέξεις και τις ρίζες της ομηρικής διαλέκτου στηρίζεται όχι μόνο η σύγχρονη καθομιλουμένη των Ελλήνων, αλλά και ολόκληρη η ευρωπαϊκή ομοιογλωσσία.
Από τη μακρινή εκείνη εποχή δεν έχει τίποτε αλλάξει. Οι σημερινοί Έλληνες, χρησιμοποιώντας τις ίδιες λέξεις και εκφέροντας τον ίδιο λόγο, έχουν τη δυνατότητα να αντλούν κατά περίπτωση από το βαθύ γλωσσικό παρελθόν τους και να ενεργοποιούν λέξεις σύμφωνα με τους μορφολογικούς και συντακτικούς νόμους της σημερινής μορφής της γλώσσας τους.
«Από τη εποχή που μίλησε ο Όμηρος ως τα σήμερα, γράφει ο Σεφέρης, «μιλούμε, ανασαίνουμε και τραγουδούμε με την ίδια γλώσσα».
Ο Οδυσσέας Ελύτης, θα πει στο λόγο που εκφώνησε στη Στοκχόλμη το 1979, την ημέρα που του απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ: «Μου δόθηκε να γράψω, αγαπητοί φίλοι, σε μια γλώσσα που μιλιέται μόνον από μερικά εκατομμύρια ανθρώπων.... Η χώρα μου είναι». είπε, «μικρή σε έκταση χώρου και απέραντη σε έκταση χρόνου».
Με την πάροδο του χρόνου η γλώσσα αυτή μετεξελίχθηκε μέσω των περίφημων διαλέκτων, της αιολικής, της δωρικής, της αττικής, της ιονικής και τελικά της λεγόμενης επικής. Ύστερα η γλώσσα μορφοποιήθηκε και εμπλουτίστηκε περαιτέρω κατά την κλασική περίοδο και επεκτάθηκε στα πέρατα του κόσμου κατά την ελληνιστική περίοδο. Εν συνεχεία διαδόθηκε μέσω της λατινικής προς όλες τις μετέπειτα ευρωπαϊκές γλώσσες, οι οποίες δανείσθηκαν τη μεγαλύτερη δυνατή παρακαταθήκη λέξεων, ριζών και λημμάτων της ομηρικής διαλέκτου η οποία, σημειωτέον, περιελάμβανε και λέξεις άγνωστες σε μας ως μη χρησιμοποιηθείσες υπό του Ομήρου αλλά διαιωνισθείσες από τον μετέπειτα Ελληνισμό.
Στις μετέπειτα εποχές, παρά τον οθωμανικό σκοταδισμό, η ελληνική γλώσσα απετέλεσε κυρίαρχο εργαλείο των πνευματικών ανθρώπων της Ευρώπης. Πίστευαν ότι η σπουδή του αρ-χαίου ελληνικού πνεύματος ενεργοποιεί λανθάνουσες δυνάμεις, που υπάρχουν μέσα στον σύγχρονο άνθρωπο, τις οποίες ο ίδιος γνωρίζει ότι υπάρχουν αρκεί να ασχοληθεί μαζί τους.
Ας δούμε όμως με συγκεκριμένα στατιστικά στοιχεία την επιρροή της ελληνικής στις άλλες γλώσσες ξεκινώντας από την περισσότερο διαδεδομένη σήμερα γλώσσα στον πλανήτη, την αγγλική. Με μία πρώτη συστηματική καταμέτρηση των ελληνικών λέξεων σε ένα από τα λεξικά της καθομιλουμένης, ο αριθμός των λέξεων έφθασε τις 6.500. Αν προχωρήσουμε και στην επιστημονική ορολογία, θα διαφανεί ο βαθμός επίδρασης της γλώσσας μας στην αγγλική. Είναι προφανές ότι η συμμετοχή της ελληνικής στην επιστημονική ορολογία, είναι πολύ μεγαλύτερη, απ' ό,τι στα λεξικά της καθομιλουμένης. Όμως πολλοί επιστημονικοί όροι, ιδίως της ιατρικής, ενώ περιλαμβάνονται μόνο στα επιστημονικά λεξικά, εντούτοις είναι ευρύτερα γνωστοί και στην καθομιλουμένη.
Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι οι δανεισμοί των άλλων γλωσσών προέρχονται από μία «αφηρημένη και νεκρή αρχαία ελληνική». Η αλήθεια είναι ότι η συντριπτική πλειοψηφία των δανεισμών αυτών είναι λέξεις που χρησιμοποιούνταν στην αρχαία Ελληνική, χρησιμοποιούνται, όμως και στη νέα ελληνική. Αυτό, απλά δείχνει τη διαχρονικότητα της ελληνικής, που ποτέ δεν έπαψε να υφίσταται, να γράφεται και να μιλιέται με τις ίδιες ετυμολογικές ρίζες.
Αναφέρουμε ένα απόσπασμα του Άγγλου καθηγητή της γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, R. H. Robins, από το βιβλίο του «Σύντομη Ιστορία της Γλωσσολογίας»:
«Φυσικά, δεν είναι μόνο στη γλωσσολογία όπου οι Έλληνες υπήρξαν πρωτοπόροι για την Ευρώπη. Στο σύνολό της η πνευματική ζωή της Ευρώπης (η φιλοσοφική, ηθική, πολιτική, και αισθητική σκέψη της) ανάγεται στο έργο των Ελλήνων στοχαστών, ακόμη και σήμερα επιστρέφουμε αδιάκοπα στην ελληνική κληρονομιά για να βρούμε ερεθίσματα κι ενθάρρυνση. Ο σημερινός άνθρωπος αισθάνεται αναντίρρητα να τον συνδέει με τους Έλληνες μια πνευματική συγγένεια που δεν νιώθει με κανένα προηγούμενο ή σύγχρονο πολιτισμό. Πιθανώς δε θα μάθουμε ποτέ με βεβαιότητα ποιες περιβαλλοντικές, πολιτισμικές και βιολογικές συνθήκες προκάλεσαν αυτή τη λαμπρή άνθηση του ανθρώπινου πνεύματος στην κλασική Ελλάδα. Αυτό όμως δε μειώνει καθόλου την ευγνωμοσύνη μας για τα όσα επιτελέστηκαν» (σ. 26).
Μπορούμε να πούμε ότι η γλώσσα στη χώρα μας άγγιξε αυτόν το βαθμό τελειότητας, επειδή εδώ έτυχε να ζήσουν κάποια φωτισμένα μυαλά όπως οι Αριστοτέλης, Όμηρος, Πραξιτέλης, Θουκυδίδης, Δημόκριτος, Ιπποκράτης, Ευκλείδης, Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης, Πλάτωνας κ.α. Δεν ήταν, όμως, μόνο αυτά τα φωτεινά μυαλά. Οι αρχαίοι Έλληνες με την πλούσια φαντασία τους και το εξαιρετικά εφευρετικό πνεύμα τους ήταν και γλωσσοπλάστες.
Η δύναμη αλλά και η ομορφιά της γλώσσας μας και των λέξεών της εν μέρει έγκειται στο ότι είναι πιο εύηχες από αντίστοιχες λέξεις άλλων γλωσσών, εν μέρει, στον τεράστιο πλούτο των λημμάτων και των συνωνύμων της, που δίνουν τη δυνατότητα στο χρήστη της να κυριολεκτεί. Δεν είναι τυχαίο αυτό που λένε οι Αμερικανοί όταν αντιμετωπίζουν πρόβλημα κυριολεξίας «οι Έλληνες έχουν την κατάλληλη λέξη» (the Greeks have a word for it). Η λέξη π.χ. λακωνικός, δεν είναι μία λέξη που σημαίνει απλά σύντομος, όπως το αγγλικό brief. Προήλθε από τον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς των Σπαρτιατών, και στην έννοιά της περικλείεται η απλότητα, η λιτότητα, η φυσικότητα και μία θεώρηση του κόσμου και της ζωής όπως οι ίδιοι την ήθελαν και την αντιλαμβάνονταν.
Δεν είναι συμπτωματικό άλλωστε ότι οι βασικές έννοιες σκέψης και έκφρασης στην αγγλική - αλλά και στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες - είναι λέξεις καθαρά ελληνικές: analysis (1667), synthesis (1611), antithesis (1529), problem (1382), hypothesis (1596), method (1541), theory (1605), practice (1553), empiric (1605), paradigm (1483), music (1250), orchestra (1606), melody (1569), rhythm (1557), harmony (1532), rhapsody (1542), organ (1000), hypocrisy (1225), theater (1374), drama (1515), tragedy (1374), comedy (1374), poetry (1447), lyrism (1859), symptom (1398), diagnosis (1681), therapy (1846), politic (1420), democracy (1531), tyranny (1374), anarchy (1539), despotism (1727), oligarchy (1577), idea (1430), ideology (1796), logic (1362), dilemma (1656), category (1588), program (1633), system (1638), organization (1432), etiology (1656), symbol (1450), syllable (1384), phrase (1530), dialect (1551), dialogue (1551), theme (1300), theorem (1551), axiom (1485), physic (1390), energy (1581), plastic (1632), meter (900), machine (1549), metal (1300), mass (900), magic (1386), myth (1838), mystery (1315), phenomenon (1639), period (1413), phase (1812), dynamic (1827), fantasy (1382), crisis (1543), criterion (1647), dogma (1600), psalm (961), bible (1095), church (825), martyr (900), liturgy (1560), orthodox (1630), catholic (1551), hymn (1667), symmetry (1563), assymetry (1652) panic (1420), mania (1607), aesthesis (1879). Οι αριθμοί στις παρενθέσεις δείχνουν τη χρονολογία που για πρώτη φορά οι λέξεις αυτές εμφανίζονται σε αγγλικό κείμενο. Βλέποντας κανείς λέξεις της εποχής του Ομήρου και του Αριστοτέλη να εισάγονται στην αγγλική μετά από 15 ή 17 αιώνες, δεν μπορεί να μην εκτιμήσει την προσφορά αυτής της γλώσσας στην εξέλιξη της ανθρωπότητας και βέβαια τη βαριά κληρονομιά που φέρει.
Βιβλιογραφία
R. H. Robins, «Σύντομη Ιστορία της Γλωσσολογίας» μτφρ. Αθηνά Μουδοπούλου, Νεφέλη, Αθήνα 1989, σ. 26.
http://www.hellenicway.ca/may03/davidis.htm
