Πρόκειται για μια παλιά ιστορία. Τα καλά λόγια που
διαβάσαμε για τον Άνταμ Σμιθ στα κεφάλαια της οικονομικής ιστορίας των βιβλίων
ιστορίας του Λυκείου δεν ήταν έκτασης περισσότερης από μία παράγραφο ενώ στα
αντίστοιχα συγγράμματα του πανεπιστημίου περισσότερο από μια σελίδα και
κάτι.
Είμαι από τους ανθρώπους που βασίζομαι πολύ στην πρώτη
εντύπωση όταν γνωρίζω ένα φυσικό πρόσωπο ή όταν συναντώ τη σκέψη ενός ιστορικού
προσώπου καταγεγραμμένη σε ένα βιβλίο.
Το συγκεκριμένο βιβλίο, λοιπόν, βρισκόταν -ανάμεσα σε
αρκετά άλλα- αφημένο πάνω σε μια ξεθωριασμένη κουρελού -και παρόλα αυτά,
αναπαυόταν ολοκαίνουργο- λίγα εκατοστά από τα σκονισμένα βήματα κάθε περαστικού,
στο παζάρι του Ελαιώνα την προπερασμένη Κυριακή, το πρωί, κάπου διακόσια βήματα
από τη διασταύρωση της Αγίας Άννης με την Ιερά οδό.
Η κυρία που τα διέθετε, στην ερώτησή μου: Πόσο
κάνει; απάντησε χωρίς να μιλήσει με τον δείκτη του χεριού της 1 (ευρώ)
' φαινόταν να ντρέπεται για την ευτέλεια της εικόνας που έδινε αυτή και το
αυτοσχέδιο μαγαζάκι της, αλλά δεν την λυπήθηκα ' είχε ανάγκη να ζήσει και είχα
ανάγκη να μάθω. Αν ήμουν υποχρεωμένος να λυπηθώ κάποιον, προτίμησα να λυπηθώ
τον εαυτό μου για την έλλειψή του, να μην γνωρίζει έναν εξαιρετικό
οικονομολόγο.
Θυμήθηκα τα λόγια μιας οικογενειακής φίλης ψυχολόγου
με μακρά ερευνητική εμπειρία που μου είχε πει: πρόσεξε τη σχέση
Οικονομίας και Ψυχολογίας! Άλλο ένα μεγάλο έλλειμμα γνώσης έπρεπε να
καλυφθεί. Μετά την ανάγνωση του άλλου βιβλίου του Σμιθ Η θεωρία των
ηθικών συναισθημάτων, ήρθε η ώρα να διαβάσω ένα ακόμα σημαντικό βιβλίο που
αρχικά, είχα θεωρήσει πως δεν με αφορούσε.
Βρήκα το βιβλίο και σε ηλεκτρονική μορφή και ξεκίνησε
η ανάγνωση ενός κειμένου 640 σελίδων, περίπου. Δυό φράσεις του Γιώργου Σεφέρη
επανέρχονταν κάπου-κάπου στο μυαλό μου, στα περάσματα από το ένα κεφάλαιο στο
άλλο, κατά τη διάρκεια της προσπάθειας να τιθασεύσω το κείμενο και να
οικειοποιηθώ τη γνώση του: "βουλιάζει όποιος σηκώνει τις μεγάλες πέτρες"
και "να μιλήσω απλά ' να μου δοθεί αυτή η χάρη...".
Ο Σμιθ έχοντας εξαιρετική αυτοεπίγνωση, ζητά ήδη στα
πρώτα κεφάλαια του βιβλίου από τον αναγνώστη, υπομονή, γιατί η προσπάθειά του
να είναι σαφής, ξεκάθαρος και συγκεκριμένος είναι πιθανό να κουράσει έναν
αναγνώστη -που μπορεί να μην έχει ιδιαίτερες οικονομικές γνώσεις- και είναι
τόσο επίμονη που φαίνεται σχεδόν εμμονική, αλλά δεν είναι ' ο άνθρωπος είναι
σοβαρός δεν είναι σοβαροφανής.
Αλλά, ποιά είναι η ιδεολογική τοποθέτηση του Σμιθ στην
εποχή που έζησε, δηλαδή κατά τον 18ο αιώνα;
Είναι φιλελεύθερος αλλά μη βιαστείτε να βγάλετε
γρήγορα συμπεράσματα αν δεν εξηγήσω προηγουμένως πως το εννοεί. Φιλελεύθερος,
κατά τον Σμιθ, σημαίνει ο εργαζόμενος που αξίζει να καρπωθεί ολόκληρο το κέρδος
από την εργασία που παράγει, ικανός να δημιουργεί χωρίς εργοδοτικές κινήσεις
που παρεμβάλουν εμπόδια στην εργασιακή διαδικασία και σε συνεργασία με την
κρατική εξουσία (σε όποιο βαθμό ανάπτυξης βρισκόταν κατά τον 18ο αιώνα) στην
Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Μεγάλη Βρετανία, τη Σκωτία και την Ιρλανδία.
Ο Σμιθ, θεωρούσε την Ευρώπη των αυτοκρατοριών όπως οι: Βρετανία,
Ισπανία, Πορτογαλία, Ολλανδία -και πράγματι ήταν- άκρως συντηρητική και
αποικιακή. Θεωρεί το πολιτικό και κοινωνικό σύστημα διακυβέρνησης των αποικιών
από τις τοπικές κυβερνήσεις τους, πολύ πιο δημοκρατικό από το καθεστώς των
μητροπόλεων. Μιλάει για αχανείς καλλιεργήσιμες εκτάσεις στις αποικίες που
προσφέρουν πάρα πολλά στους κατοίκους και απαιτούν ελάχιστα -συγκριτικά, με το
μέγεθος της προσφοράς- αντισταθμιστικά αντίδωρα.
Εξοικειώνει τον αδαή αναγνώστη με έννοιες όπως:
πραγματική, ονομαστική και φυσική αξία της εργασίας και των προϊόντων της '
μιλάει για συνθήκες εργασίας, οικονομικά αποθέματα, το χρήμα, τον μηχανολογικό
εξοπλισμό των επιχειρήσεων ' τις επιδοτήσεις, τα δάνεια και τους τρόπους αποπληρωμής,
την ειρήνη και τον πόλεμο και τον τρόπο που επηρεάζουν την οικονομική ανάπτυξη
και την κοινωνική διαβίωση εργαζομένων περισσότερο, και λιγότερο, εργοδοτών.
Θεωρεί τις παρεμβάσεις των ιδιωτικών συμφερόντων στη διαδικασία παραγωγής
καταστροφικές για τους εργαζόμενους και τις χώρες.
Βλέπει, κάποιος προσεκτικός αναγνώστης στη θεωρία του,
ψήγματα της θεωρίας του Μαρξ και στοιχεία από το έργο του Ένγκελς Η
κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία που ακολούθησαν.
Ασχολείται επίμονα με τη μορφή του νομίσματος (χρυσό,
αργυρό, χάλκινο νόμισμα) και συνδέει την αξία του με τις αυξομοιώσεις
στην παραγωγή των αντίστοιχων μετάλλων στα ορυχεία των αποικιών. Αποσυνδέει την
αξία του μεταλλικού νομίσματος από οποιεσδήποτε θεωρητικές ή πολιτικές
επινοήσεις και αναλύει διεξοδικά, τη φύση, την ουσία και την λειτουργία του
χαρτονομίσματος και των συναλλαγματικών.
Ο Σμιθ τονίζει πως οι αποικίες δεν
δημιουργήθηκαν από κάποια ανάγκη αλλά από μια άκρατη διάθεση τυχοδιωκτισμού και
αναζήτησης πολύτιμων μετάλλων. Ο χρυσός και ιδιαίτερα το ασήμι αποτελούσαν για
καιρό, το μέτρο αποτίμησης της αξίας προϊόντων που προέρχονταν από τις αποικίες
και υπηρεσιών που προσφέρονταν εκεί ή στις μητροπόλεις. Τα πολύτιμα αυτά
μέταλλα αποκτήθηκαν μέσα από τη φυσική εξόντωση των ιθαγενών της Αμερικής
και η αδιέξοδη αυτή αποικιακή πολιτική συνεχίστηκε εντονότερα στους αιώνες που
ακολούθησαν με τις αντίστοιχες επιχειρήσεις σε χώρες της Ασίας και της Αφρικής.
Ο Σμιθ δεν παρέλειψε να παρουσιάσει την αρχή και την
εξέλιξη των επιστημών, πρώτα με τη Θεολογία σε θεολογικές σχολές και στη
συνέχεια στα πρώτα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Παρακολουθεί τις μεταμορφώσεις και
διαιρέσεις πρώτα της Θεολογίας σε Φιλοσοφία, στη συνέχεια σε Ηθική και Φύση
και, τέλος, στις επιστήμες.
Ο σπουδαίος αυτός οικονομολόγος και ανθρωπιστής έχει
πάντα την έγνοια για την τύχη και την ευημερία του κοινού ανθρώπου και δεν
διστάζει να κρίνει με αυστηρότητα αλλά και δικαιοσύνη τον κυρίαρχο, όπως και αν
ονομάζεται αυτός: βασιλιάς, ευγενής, εκκλησιαστικός ποιμένας, στρατιωτικός
ηγέτης, πολιτικός ή οικονομικός παράγων.
Το κείμενο του βιβλίου, σε ολόκληρη την έκτασή του,
παρουσιάζεται αναλυτικά και σχηματικά, με τέτοια καθαρότητα και τέτοια
ανιδιοτέλεια από την πλευρά του συγγραφέα, ώστε ο προσεκτικός παρατηρητής που
θα επιχειρήσει να συμπυκνώσει και να κωδικοποιήσει περαιτέρω την ύλη του μπορεί
να φτάσει μόνο μέχρι ενός σημείου, χωρίς να ακρωτηριάσει τη συλλογιστική
ακολουθία του βιβλίου.
Για να καταλάβετε, τη δυσχέρεια της προσπάθειας, μετά
από διαδοχικές συμπυκνώσεις, σε μια σύνοψη, το μέγεθος του κειμένου, με μέγεθος
γραμματοσειράς 11, έφτασε στις 45 σελίδες, έκταση απαγορευτική για το ιστολόγιό
μου ' ούτε λόγος να γίνεται για το φατσοβιβλίο όπου εκτιμώνται ιδιαίτερα τα
εύκολα, τα εύπεπτα και τα χαριτωμένα.
Ευτυχώς, για τον αναγνώστη, ο Σμιθ ήταν
"πλούσιος" σε ιδέες και ακριβής σε επιστημονική κρίση ' ήταν
φιλελεύθερος με όλη τη σημασία του όρου, Ακόμα κι αν ζούσε σε μεταγενέστερο,
από την εποχή του 18ου αιώνα, πιστεύω πως δεν θα μπορούσε να υπάρξει ποτέ
νεοφιλελεύθερος, όπως, βέβαια, δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι
"νεόπλουτος".
Αγαπητέ κύριε Σμιθ
Τα σέβη μου!
Γιώργος Χατζηαποστόλου
Πηγή: https://www.gutenberg.org/files/3300/3300-h/3300-h.htm
