Εισαγωγή
Οι διαπροσωπικές σχέσεις είναι καταστάσεις που διαμορφώνουν την προσωπικότητα του ανθρώπου. Αναφερόμαστε σε τρεις χώρους της ψυχικής ζωής του ανθρώπου: στον χώρο του συναισθήματος, της γνώσης και της συμπεριφοράς, που αφορούν τις σκέψεις, τις διαθέσεις και τις πράξεις των άλλων.
Ο τομέας της ψυχολογίας που ασχολείται με τις διαπροσωπικές σχέσεις είναι η ψυχοπαιδαγωγική και επίκεντρο της έρευνάς της είναι η ψυχολογική διαδικασία της συγγνώμης ή της συγχωρητικότητας.
Η λέξη «συγγνώμη» ή συγχωρητικότητα περιγράφει τη διάθεση ενός ατόμου που έχει αδικηθεί από κάποιον άλλο να μη θέλει να δείξει αντεκδίκηση προς τον θύτη και να τηρεί, αντίθετα, θετική στάση, δείχνοντας καλοσύνη και την τάση να ξεχάσει το κακό που του έγινε.
Η έννοια της διαπροσωπικής συγγνώμης ορίζεται ως η διάθεση των ατόμων να μετατρέψουν αρνητικές σκέψεις, συναισθήματα και πράξεις, αντίστοιχα, σε θετικά.
Η συγχωρητικότητα μέσα από την εμπειρική ανάλυση εξετάζει σε ηθικό πλαίσιο την φιλοσοφική, ψυχολογική, παιδαγωγική και θεολογική διάσταση της συγγνώμης. Η συγχωρητικότητα επίσης συνυφαίνεται και με άλλα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης προσωπικότητας όπως τη διαδικασία ανάπτυξης του νέου ανθρώπου, τη σημασία της σχέσης γονέων-παιδιών και εκπαιδευτικών-μαθητών και συμβάλει στην αποκατάσταση των διαταραγμένων διαπροσωπικών σχέσεων και στην ενίσχυση της ψυχικής υγείας και της κοινωνικής συνοχής.
1. Φιλοσοφική και Ψυχολογική θεώρηση της έννοιας της "συγγνώμης"
Η έννοια της συγχωρητικότητας είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Για παράδειγμα, ο Σωκράτης στον διάλογο του Πλάτωνα Κρίτων φέρεται να λέει: «... πιστεύω πως είτε κακό κάνεις στους ανθρώπους είτε τους αδικείς είναι το ίδιο πράγμα». Στη σημερινή εποχή, για παράδειγμα, ο Γάλλος φιλόσοφος Ντεριντά θεωρεί πως συγγνώμη είναι ένα δώρο που προσφέρεται από το θύμα στον δήμιο και δεν φαίνεται να εξαρτάται από κανένα άλλο κίνητρο, πέρα από τη συμπεριφορά του θύτη.
Με αυτή την έννοια η συγγνώμη πραγματοποιείται μόνο ανάμεσα σε πρόσωπα ' δεν νοείται συγγνώμη ανάμεσα σε πρόσωπα και αντικείμενα ή φαινόμενα, ακόμα κι αν αυτά τα τελευταία προκαλέσουν ένα κακό στα πρόσωπα. Η συγγνώμη είναι μια αμφίδρομη σχέση επηρεάζει τόσο αυτόν που συγχωρεί όσο και αυτόν που συγχωρείται ενδυναμώνοντας τη σχέση πολύ περισσότερο από την αρχική της κατάσταση.
Ακριβώς, επειδή η συγγνώμη είναι μια σύνθετη έννοια μπορεί εύκολα να παρερμηνευθεί. Είναι, λοιπόν, επομένως απαραίτητο να διευκρινιστεί ότι η συγγνώμη δεν είναι: λήθη, συμβιβασμός, παράβλεψη και υποτίμηση ή τέλος, αδιαφορία, του κακού που έχει συμβεί σε κάποιον.
Πάντως, έχουν εκφραστεί ορισμένες κριτικές παρατηρήσεις σχετικά με τον ρόλο της συγγνώμης στις διαπροσωπικές σχέσεις όπως από τον χώρο της φιλοσοφίας όπου π.χ. ο Νίτσε υποστηρίζει πως η συγχωρητικότητα είναι ένδειξη αδυναμίας του ανθρώπου να υποστηρίξει τις θέσεις του και να διεκδικήσει τα δικαιώματά του. Αντίθετα από την πλευρά της ψυχολογίας παρατηρείται πως η συγχωρητικότητα θα πρέπει να θεωρείται ως μια δύσκολη εσωτερική διαδικασία του ανθρώπου που δεν πρέπει να συγχέεται με την αδυναμία.
Μια άλλη επιφύλαξη σε σχέση με την έκφραση της συγγνώμης είναι πως αν ο θύτης αντιμετωπιστεί με συγχωρητικότητα -και ιδιαίτερα δημόσια- μπορεί να ενθαρρυνθεί ώστε να επαναλάβει την πράξη του. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του ιδιωτικού, οικογενειακού χώρου, όπου μια γυναίκα, συνηθίζει να "συγχωρεί" την κακοποίηση που υφίσταται από τον σύζυγό της, μπορεί να ενισχύσει αυτή την κακοποιητική συμπεριφορά.
Σε μια άλλη περίπτωση, όπου ο άνθρωπος που υφίσταται αδικία -αν δεν βρίσκεται σε πνευματική ή κοινωνική θέση ισχύος απέναντι στον θύτη- μπορεί να οδηγηθεί στο νσ συναισθανθεί κατώτερος απέναντί του.
Τέλος, υποστηρίζεται ότι η επαναλαμβανόμενη υποχωρητικότητα για μακρό χρονικό διάστημα μπορεί να οδηγήσει σε υπερευαισθησία στην αδικία, με αποτέλεσμα τα θιγόμενα πρόσωπα να αντιδρούν με υπερβολική ευθιξία ακόμη και απέναντι σε μικρά σφάλματα όσων τους αδικούν.
2. Η ψυχολογική διαδικασία της συγχωρητικότητας
Ο ψυχολόγος Enright και η ομάδα του το 1991 πρότειναν ένα πρότυπο, που αποτελείται από οκτώ συστατικά στοιχεία για να περιγράψουν την διαδικασία της συγγνώμης, αναλύοντας τους γνωστικούς, συναισθηματικούς και συμπεριφορικούς τρόπους με τους οποίους εκδηλώνεται η συγχωρητικότητα. Το πρότυπο αυτό ακολουθεί μια λογική σειρά και χαρακτηρίζεται από αλληλεξάρτηση των σταδίων από τα οποία αποτελείται. Το μοντέλο δεν υποχρεώνει τον ψυχολόγο σε αυστηρή τήρηση όλων των βήμάτων, κάτι που δεν θα επέτρεπε την απαραίτητη ευελιξία στην ψυχολογική διαδικασία της συγγνώμης. Το πρότυπο διαδικασίας εξέλιξης της συγγνώμης αποτελείται από τα ακόλουθα στάδια:
2. Κατανόηση της ανάγκης να λυθεί το πρόβλημα. Η ανάγκη να βρεθεί μέσα στον άνθρωπο το κίνητρο ώστε να βρεθεί λύση. Η λύση αυτή προκύπτει με την αύξηση της ηλικίας, των εμπειριών και της αγωγής.
3. Επιλογή των κατάλληλων τρόπων ώστε να λυθεί το πρόβλημα. Οι δύο πιο γενικοί τρόποι με τους οποίους εκδηλώνεται η συγγνώμη είναι η ανάπτυξη της διαπροσωπικής επικοινωνίας και η αυτοθεραπεία.
4. Καθορισμός (επιλογή) του ποιό θα είναι το κίνητρο για την επίτευξη της ψυχικής ηρεμίας. Η επιλογή της στρατηγικής της συγγνώμης εξαρτάται από τους ακόλουθους παράγοντες: το γνωστικό επίπεδο κοινωνικής ανάπτυξης, το πολιτιστικό περιβάλλον, το άμεσο (οικογενειακό, σχολικό) περιβάλλον αγωγής, η φιλοσοφική και θρησκευτική παιδεία.
5. Απόφαση απαλλαγής από τη μνησικακία και απόδοσης συγγνώμης. Η στιγμή κατά την οποία το άτομο αποφασίζει να συγχωρήσει τον φταίχτη είναι κρίσιμη και εκδηλώνεται με τους ακόλουθους τρόπους: θεώρηση του φταίχτη μέσα στο γενικότερο πλαίσιο δεδομένων, η ανάγκη για συμπάθεια, η ανάπτυξη συναισθημάτων ευσπλαχνίας προς τον φταίχτη, η ανάγκη απορρόφησης του πόνου.
6. Πραγματοποίηση γνωστικής κατανόησης του εαυτού του ανθρώπου και του άλλου που έχει προκαλέσει την αδικία.
7. Κατανόηση της ανάγκης να εκδηλωθεί η συγγνώμη με πράξεις
8. Εκτέλεση των τρόπων εφαρμογής της συμφιλίωσης με το πρόσωπο που αδικεί.
3. Η εξέλιξη της έννοιας της συγγνώμης στον αναπτυσσόμενο άνθρωπο
Πρώτος, στη σύγχρονη εποχή αναφέρθηκε ο Piaget στην έννοια της συγγνώμης (1932) τοποθετώντας τη συγγνώμη στον χώρο της ηθικής. Διαπιστώνει ότι το παιδί μόνο στα μέσα της παιδικής ηλικίας -αφού προηγηθεί η ωρίμανση της έννοιας της αμοιβαιότητας- αρχίζει να κατανοεί την έννοια της συγγνώμης, περνώντας από το στάδιο της ετερόνομης στο στάδιο της αυτόνομης ηθικής ανάπτυξης.
Η σύγκριση των προτύπων των L. Kohlberg και R. Enright, όπου αναλύονται τα στάδια ή επίπεδα ανάπτυξης ή
αξιολόγησης της έννοιας της συγγνώμης, οδηγεί συνοπτικά στον ακόλουθο πίνακα:
|
Στάδια
ανάπτυξης της δικαιοσύνης (L. Kohlberg) |
Επίπεδα
αξιολόγησης της συγγνώμης (R. Enright) |
|
Στάδιο 1. Η δικαιοσύνη ως ετερόνομη ηθική Στάδιο 2. Η δικαιοσύνη ως ατομικιστική αντίληψη Στάδιο 3. Η δικαιοσύνη ως αμοιβαία διαπροσωπική - ομαδική απαίτηση Στάδιο 4. Η δικαιοσύνη ως κοινωνική ευρυθμία Στάδιο 5. Η δικαιοσύνη ως κοινωνικό συμβόλαιο Στάδιο 6. Η δικαιοσύνη ως πανανθρώπινη ηθική αρχή |
Επίπεδο 1. Η συγγνώμη ως αντεκδίκηση Επίπεδο 2. Η συγγνώμη ως κάτι που προσφέρεται υπό όρους Επίπεδο 3. Η συγγνώμη ως αναμενόμενη από τους άλλους συμπεριφορά Επίπεδο 4. Η συγγνώμη ως νομιμότητα και καθήκον Επίπεδο 5. Η συγγνώμη ως κοινωνική αρμονία Επίπεδο 6. Η συγγνώμη ως αγάπη |
Ένα άλλο πρότυπο ανάπτυξης της συγγνώμης, που αναφέρεται στην εφηβική ηλικία, έχει προταθεί (1997) από τους Oh Park και L. Enright.
|
Η ανάπτυξη της έννοιας της συγγνώμης στην εφηβική ηλικία (Oh Park και L. Enright) Στρατηγικές - Εκδηλώσεις - Προϋποθέσεις Επίπεδα Ανταποδοτική
συγγνώμη Στρατηγικές: Σκέψεις σχετικά με τους τρόπους που το θύμα θα εκδικηθεί το φταίχτη Εκδηλώσεις: Εξωτερικές εκφράσεις, όπως λέξεις ή κινήσεις, μπορεί να είναι ενδεικτικές κάποιου είδους συγγνώμης. Συγχρόνως όμως παραμένει η εσωτερική εχθρότητα και πιθανόν να εκδηλωθεί και ανοιχτά. Προϋποθέσεις: Για να είναι δυνατόν να συγχωρήσει κάποιος, πρέπει να προηγηθεί φυσική ή ψυχολογική ανταπόδοση ή κάποια αποζημίωση. Εξωτερική
συγγνώμη Στρατηγικές: Χρησιμοποιούνται παθητικοί τρόποι για την αντιμετώπιση μιας αδικίας, ενώ εσωτερικά παραμένει η κατάσταση του θυμού. Εκδηλώσεις: Εξωτερικές εκφράσεις είναι ενδεικτικές κάποιας συγγνώμης. Το θύμα έχει επίγνωση των εσωτερικών καταστάσεων θυμού και πικρίας, τις οποίες καταπιέζει. Προϋποθέσεις: Οι πιέσεις από την κοινωνική ομάδα οδηγούν το θύμα στο να συγχωρήσει τον θύτη. Εσωτερική
συγγνώμη Στρατηγικές: Το θύμα επιζητεί να κατανοήσει τα κίνητρα και τις σκέψεις του θύτη και να ερμηνεύσει την αδικία που του προξένησε με βάση τα στοιχεία αυτά. Εκδηλώσεις: Η συγγνώμη κυρίως είναι μια εσωτερική ενεργοποίηση της αρχής της αγάπης, η οποία ενισχύει την εσωτερική διάθεση για άφεση και συμφιλίωση. Προϋποθέσεις:
Η συγγνώμη παρέχεται χωρίς όρους με μόνο κίνητρο την αρχή της αγάπης.
|
4. Η εμπειρική έρευνα για τη συγγνώμη
Οι εμπειρικές μελέτες που έχουν γίνει στο χώρο της συγγνώμης, κυρίως στα πανεπιστήμια Wisconsin - Madison και Nothern Iowa των Η.Π.Α., τα τελευταία δέκα χρόνια, διακρίνονται σε έρευνες συνάφειας και σε πειραματικές μελέτες. Οι έρευνες συνάφειας έχουν δείξει ότι υπάρχει στενή σχέση μεταξύ της συγχωρητικότητας από ένα μέρος και από το άλλο της αυτοεκτίμησης, της κατάθλιψης, της ελπίδας, του άγχους και της οργής, χωρίς να είναι δυνατόν να διαπιστωθεί με τις μελέτες αυτού του είδους κατά πόσο οι σχέσεις αυτές είναι σχέσεις αιτίας-αποτελέσματος.
Οι πειραματικές μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί με αντικείμενο τη συγγνώμη μας επιτρέπουν να διαπιστώσουμε ότι προγράμματα αγωγής της συγγνώμης έχουν ως αποτέλεσμα όχι μόνο να ωριμάζουν τα άτομα, ώστε να επιλέγουν τη συγγνώμη ως τρόπο αντιμετώπισης της αδικίας να συγχωρούν τους εχθρούς τους, αλλά και να βελτιώνουν την ψυχική τους υγεία.
Έχουν διατυπωθεί ορισμοί για την έννοια της συγγνώμης, με αφετηρία τη χριστιανική άποψη, σύμφωνα με την οποία ο πιστός οφείλει να συγχωρεί κάθε άνθρωπο που τον έβλαψε και ακόμα περισσότερο τους εχθρούς του. Ένας ευσταθής ορισμός από την πλευρά της ψυχολογίας είναι πως η συγγνώμη θεωρείται ως μια μεταστροφή αρνητικών σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφοράς σε θετικές στάσεις, διαθέσεις και πράξεις εναντίον του.
Ένας άλλος τρόπος ορισμού της συγγνώμης είναι η ανάλυσή της σε πλευρές ή συστατικά που την αποτελούν και τα οποία είναι: η θεραπεία, οι διαπροσωπικές σχέσεις, η απαλλαγή από την ενοχή, η νέα αρχή, η παραγραφή της αδικίας. Διαπιστώθηκε ακόμη ότι και άλλα συστατικά της συγγνώμης παίζουν συμπληρωματικό ρόλο και αυτά με σειρά προτεραιότητας είναι: οι διαπροσωπικές σχέσεις, η θρησκευτικότητα, η νομική πλευρά, και η νέα αρχή. Η μελέτη έδειξε ότι κάθε άτομο έχει μια βασική αντίληψη για την έννοια της συγγνώμης, η οποία ενεργεί ανεξάρτητα από το φύλο, τη θρησκευτικότητα και το αν είναι αυτός που συγχωρεί ή αυτός που συγχωρείται.
Διαπολιτισμική έρευνα, που έγινε σε υποκείμενα από διαφορετικές θρησκείες ή πολιτιστικές παραδόσεις, έδειξε ότι δεν υπάρχει συνάφεια σε υψηλό επίπεδο μεταξύ επίδοσης στην κλίμακα μέτρησης της συγγνώμης και της θρησκευτικότητας. Η έρευνα έχει δείξει επιπλέον ότι υπάρχουν διαφορές από ένα πολιτιστικό περιβάλλον σε άλλο ως προς τη σχέση μεταξύ θρησκευτικής πίστης, συγχωρητικότητας και ψυχικής υγείας.
Το γενικό συμπέρασμα πάντως που προκύπτει από την επισκόπηση της εμπειρικής έρευνας είναι ότι τόσο η έννοια της συγγνώμης όσο και οι σχέσεις συγχωρητικότητας, ψυχικής υγείας, θρησκευτικότητας και πολιτιστικού περιβάλλοντος είναι σύνθετα προβλήματα. Γενικά η συγχωρητικότητα παρουσιάζεται ως μια δυναμική διαδικασία αποκατάστασης και διατήρησης θετικών προσωπικών καταστάσεων και διαπροσωπικών σχέσεων.
5. Η
διαπροσωπική συγγνώμη στη συμβουλευτική και την αγωγή
Σχεδόν όλες οι εμπειρικές μελέτες μέχρι σήμερα έχουν επικεντρωθεί στη διαδικασία και στα αποτελέσματα που έχει η συγγνώμη στο πρόσωπο που συγχωρεί.
Από ψυχολογικής πλευράς, ο πρώτος ερευνητής της σημασίας που έχει το να συγχωρείται κάποιος για το κακό που έκανε, ήταν ο Carl Jung, ο οποίος απέδιδε μεγάλη βαρύτητα στην εξομολόγηση και τη συγχώρηση ως διαδικασίες αποκατάστασης ή διασφάλισης της ψυχικής υγείας. Η διαδικασία του να συγχωρείται ο φταίχτης περιλαμβάνει τις εξής τέσσερις φάσεις: φάση εσωτερικής διεργασίας, φάση λήψης απόφασης, φάση εφαρμογής της απόφασης, φάση αποτελέσματος.
Στο χώρο της Συμβουλευτικής θεωρείται ότι η συγγνώμη απελευθερώνει το θύμα από την οργή και την ενοχή και τον θύτη εσωτερικές συγκρούσεις.
Η συγγνώμη έχει ιδιαίτερη σημασία στο χώρο της Αγωγής, δηλαδή στις διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ γονέων και παιδιών και μεταξύ εκπαιδευτικών και μαθητών. Η συγχωρητικότητα συνίσταται κυρίως στο να αναλύεται στα παιδιά και στους εφήβους τι είναι η συγγνώμη και τι δεν είναι πραγματική συγγνώμη.
Σύμφωνα με την ψυχολόγο E. Gassin (1997), υπάρχουν τουλάχιστον τρεις πιθανές πηγές ηθικής διδασκαλίας στη διαδικασία του να συγχωρεί κάποιος ή να συγχωρείται. Πρώτον είναι η ιδέα που περικλείεται στην προσφορά της συγγνώμης, δεύτερον είναι η αξία της ψυχολογικής εμπειρίας που ενυπάρχει στη διαδικασία της πραγματικής αποδοχής της συγγνώμης του άλλου και τρίτον είναι τα αποτελέσματα που μπορεί να προκύψουν από τη συνειδητοποίηση ότι ο φταίχτης έχει συγχωρηθεί.
Επιπλέον με το να συγχωρείται κάποιος για τα σφάλματά του ενισχύεται σε περαιτέρω θετικές ενέργειες, όπως το να ζητά συγγνώμη και να προσπαθεί να επανορθώσει τη ζημιά που προκάλεσε, καθώς και να αποκτά μεγαλύτερη συνείδηση ευθύνης και δικαιοσύνης.
6. Η συγγνώμη στην Αγία Γραφή και την Ορθόδοξη Παράδοση
Η συγγνώμη ως θετική διαπροσωπική διαδικασία, ως συμπαθής και επιεικής διάθεση, με την οποία αντιμετωπίζεται το πρόσωπο που προκαλεί το κακό σε άλλους (υλικό ή ψυχικό) έχει αποτελέσει αντικείμενο διδασκαλίας των μεγάλων θρησκειών του κόσμου. Οι βασικότεροι ορισμοί της συγγνώμης έχουν διατυπωθεί με πυρήνα τη χριστιανική έννοια της συγγνώμης. Για το λόγο αυτό παραθέτουμε βασικές θέσεις και αναλύσεις για τη συγγνώμη που περιέχονται στην Αγία γραφή και την Ορθόδοξη Παράδοση.
Από την Παλαιά Διαθήκη αρχίζει μια τομή στις ανθρώπινες σχέσεις καθώς την οργή, το μίσος, την τάση για αντεκδίκηση του θύματος απέναντι στον θύτη, έρχεται σταδιακά να αντικαταστήσει η εντολή του Θεού που αποτρέπει το θύμα από όλα αυτά ώστε να αποκτήσει την απαραίτητη για την ψυχική υγεία ηρεμία και γαλήνη.
Στην Καινή Διαθήκη, όπου η έννοια της αγάπης έχει την κυρίαρχη θέση, η συγγνώμη απευθύνεται και παρέχεται ως αγάπη προς τον Θεό και προς τον συνάνθρωπο και είναι μια δύναμη που εκφράζεται από ολόκληρη την ανθρώπινη ύπαρξη.
Η συγγνώμη που προσφέρεται χωρίς όρους (άνευ όρων) ως δώρο στον άδικο και κακό, είναι μια διαδικασία στην οποία, εφόσον μετέχει ολόκληρος ο άνθρωπος, είναι αναμενόμενο να εκφράζεται με μια ποικιλία λέξεων που να περιγράφουν αυτή τη σχέση, όπως: άφεση, χάρη, μακροθυμία, ανοχή.
Αιώνιο πρότυπο συγχωρητικότητας έχει τέλος αφήσει στην ανθρωπότητα ο Ιησούς Χριστός, ο οποίος πάνω από το σταυρό του μαρτυρίου του συγχώρησε τους σταυρωτές του.
Η συγγνώμη αποτέλεσε κεντρικό σημείο αναφοράς της ορθόδοξης παράδοσης, της ζωής και της διδασκαλίας των Πατέρων και των Αγίων της Εκκλησίας.
Πρόσφατες μελέτες στο χώρο της ψυχολογίας έχουν δείξει ότι η συγχωρητικότητα αποτελεί μια βασική εσωτερική διεργασία αποκατάστασης διαταραγμένων σχέσεων και προσωπικών οδυνηρών εμπειριών τόσο από την πλευρά αυτού που συγχωρεί όσο και εκείνου που συγχωρείται. Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, ο εγωισμός είναι η πηγή όλων των παθών, η αγάπη αποτελεί τη θεραπεία όλων των παθών. Ο Άγιος Εφραίμ ο Σύρος αξιολογεί τη μνησικακία ως κάτι χειρότερο και από αυτό το κακό που την προκάλεσε.
Όπως παρατηρεί ο φιλόσοφος συγγραφέας Στέλιος Ράμφος (1994) η συγχώρηση είναι η πνευματική άνοιξη του ανθρώπου, η δυνατότητά του να δεξιωθεί τον άλλο, όχι να τον αθωώσει. Η συγχώρηση αφορά πρώτον απ' όλους αυτόν που συγχωρεί. Τον εαυτό του αθωώνει, όχι τον άλλο. Ριζικότερη μορφή κοινωνίας από τη συγχώρηση δεν υπάρχει.
Επίλογος
Η συγχωρητικότητα ως έννοια είναι γνωστή από την αρχαιότητα, ενώ ως προσωπικό βίωμα και ως ρυθμιστικός παράγοντας των ανθρώπινων σχέσεων αποτελεί κεντρική διδασκαλία της Αγίας Γραφής και της Ορθόδοξης Παράδοσης. Η συγγνώμη ως έννοια, αλλά κυρίως ως ψυχολογική διεργασία, έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των ερευνητών σήμερα σε χώρους όπως η οικογένεια, το σχολείο, οι διαπροσωπικές σχέσεις, η ψυχιατρική και η συμβουλευτική. Η ιδιαίτερη προσφορά αυτού του βιβλίου είναι να δοθεί αφορμή με την έκδοσή του ώστε να αρχίσει και στη χώρα μας η σχετική με τη συγγνώμη έρευνα.
Κατά τη γνώμη μου, η συγχωρητικότητα είναι μια θετική ιδιότητα και πρακτική συμπεριφοράς του ανθρώπου που αδικείται από κάποιον άλλο και παρόλα αυτά μπορεί να τον συγχωρεί. Συγγνώμη είναι μια αμοιβαία διαδικασία ενσυναίσθησης μεταξύ θύματος και θύτη και -κατά κάποιο τρόπο- το αποτέλεσμα της συγχωρητικότητας όπου ο πρώτος συγχωρεί την κακή πρόθεση του άλλου και ο δεύτερος κατανοεί το μέγεθος της αγάπης του πρώτου και δέχεται τη συγγνώμη του, ενώ, ταυτόχρονα διαπιστώνει πως ακόμα και μετά τη διάπραξη μιας κακής πράξης υπάρχει πάντα δρόμος επιστροφής στον εξανθρωπισμό.
Γ.Χ.
