Στοιχεία για την αναζήτηση της ψυχαγωγίας στο θέατρο
Για χρόνια, το τυποποιημένο αστικό θέατρο, στην Ελλάδα και τον κόσμο, προσπαθούσε να διδάξει το κοινό ηθικές στάσεις και εκπαιδευτικούς κανόνες και αντιμετώπιζε τις θεατρικές σκηνές που σκόπευαν στην αμιγή ψυχαγωγία ως "μαγαζιά" βραδινής διασκέδασης (Από τον Αριστοτέλη στον Μπρέχτ,1979, σ. 233).
Ο Μπρέχτ προτείνει να μεταχειριστούμε το θέατρο σαν τόπο ψυχαγωγίας,..., κι ας ερευνήσουμε ποιό είδος ψυχαγωγίας μας ταιριάζει (σ.235).
1. Θέατρο σημαίνει παραγωγή ζωντανών απεικονίσεων συμβάντων παραδοσιακών ή φανταστικών ανάμεσα σε ανθρώπους, με σκοπό την ψυχαγωγία (σ. 235)
3. Από πάντα δουλειά του θεάτρου, όπως και όλων των άλλων τεχνών είναι η ψυχαγωγία των ανθρώπων (σ.235).
4. ...σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι αρχαίοι με την τραγωδία τους τίποτα παραπάνω και τίποτα παρακάτω [δεν έκαναν] από το να διασκεδάζουν τους ανθρώπους. Όταν λέμε ότι το θέατρο προήλθε από τη θρησκευτική λατρεία, εννούμε απλώς ότι βγαίνοντας απ' αυτήν έγινε θέατρο.
5. Ακόμα κι όταν μιλάμε για υψηλό ή χαμηλό είδος διασκέδασης βάζουμε την τέχνη σε καλούπι, γιατί η τέχνη θέλει να κινείται ψηλά ή χαμηλά και να την αφήνουν ήσυχη όταν μ' αυτόν τον τρόπο διασκεδάζει τους ανθρώπους (σ.236).
6. Αντίθετα, στο θέατρο παράγονται αδύνατες (απλές) και δυνατές (σύνθετες) διασκεδάσεις. Οι τελευταίες, όταν τα έργα είναι μεγάλης δραματικής τέχνης φτάνουν σε ύψη σαν αυτά που φτάνει η συνουσία στον μεγάλο έρωτα (σ. 237).
7. Και οι διασκεδάσεις των διαφορετικών εποχών ήταν φυσικά διαφορετικές, ανάλογα με τον εκάστοτε τρόπο συμβίωσης των ανθρώπων. Ο τυραννοκρατούμενος Δήμος των ελληνικών αμφιθεάτρων διασκέδαζε διαφορετικά από την αυλή του Λουδοβίκου 14ου. Το θέατρο έπρεπε να δίνει άλλες απεικονίσεις της ανθρώπινης συμβίωσης, όχι μόνο απεικονίσεις άλλης συμβίωσης, αλλά και άλλου είδους απεικονίσεις (σ. 237).
8. ... έπρεπε και οι μορφές να παίρνουν άλλες αναλογίες, οι καταστάσεις να χτίζονται με διαφορετική προοπτική (σ. 237).
12. Η απόλαυσή μας στο θέατρο μάλλον είναι λιγότερη από των αρχαίων ... [καθώς] ιδιοποιούμαστε τα αρχαία έργα μέσω μιας σχετικά νέας διαδικασίας, του αισθήματος του "συμπάσχειν" με τους ήρωες, πράγμα που οι αρχαίοι δεν υπολόγιζαν και πολύ. ... Εκτός απ' αυτό κρατιόμαστε άφοβα από γλωσσικές ομορφιές, από την κομψότητα του μύθου, από σημεία που μας αποσπούν παραστάσεις αυθύπαρκτες, δηλαδή από τα παρεπόμενα των αρχαίων έργων. ... Τα δικά μας θέατρα δεν έχουν πια την ικανότητα ή τη διάθεση να διηγούνται αυτές τις ιστορίες καθαρά, δηλαδή να κάνουν πιστευτή τη σύνδεση των γεγονότων... Σύμφωνα με τον Αριοστοτέλη, ο μύθος είναι η ψυχή του δράματος.. Όλο και πιο πολύ μας ενοχλεί ο πρωτογονισμός και η αφροντισιά των απεικονίσεων της ανθρώπινης συμβίωσης, κι αυτό όχι μόνο στα αρχαία έργα, αλλά και στα σύγχρονα, όταν έχουν γίνει με αρχαίες συνταγές. Ολόκληρος ο τρόπος με τον οποίο νοιώθουμε απόλαυση, αρχίζει να είναι παράκαιρος (σ. 239).
13. Η απόλαυσή μας στο θέατρο λιγοστεύει, εξ αιτίας των ασυμφωνιών στις απεικονίσεις αυτών που συμβαίνουν ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο λόγος: η θέση μας απέναντι στην απεικόνιση είναι διαφορετική απ' αυτή των προγόνων μας (σ. 239).
16. Ήταν σαν η ανθρωπότητα να βάλθηκε για πρώτη φορά συνειδητά και ενωμένα, να κάνει κατοικήσιμο το άστρο που πάνω του κατοικούσε. Πολλά από τα συστατικά του άστρου αυτού, όπως το κάρβουνο, το νερό, το πετρέλαιο μεταμορφώθηκαν σε θησαυρούς. Ο υδρατμός κινητοποιήθηκε για να (σ. 240) κινήσει οχήματα. ... Το περιβάλλον του [ανθρώπου] μεταμορφωνόταν όλο και πιο πολύ από δεκαετία σε δεκαετία, ύστερα από χρόνο σε χρόνο, ύστερα σχεδόν από μέρα σε μέρα. Εγώ [ο Μπρέχτ] που τα γράφω όλα αυτά, τα γράφω σε μια μηχανή που ήταν άγνωστη τον καιρό που γεννήθηκα (σ. 241).
17. [....] ... Το νέο βλέμμα πάνω στη φύση δεν κατευθύνθηκε και προς την κοινωνία (σ. 242).
20. Όμως η επιστήμη και η τέχνη συναντιώνται στο ότι κι οι δυό υπάρχουν για να ανακουφίζουν τη ζωή των ανθρώπων, η μιά συντηρώντας τους στη ζωή και η άλλη ψυχαγωγώντας τους. Στην εποχή που έρχεται η τέχνη θα αντλήσει την ψυχαγωγία από τη νέα παραγωγικότητα, που μπορεί να βελτιώσει τη ζωή μας τόσο πολύ, και που, αν μείνει ανεμπόδιστη, θα γίνει η μεγαλύτερη απ' όλες τις διασκεδάσεις (σ. 243).
21. Αν λοιπόν παραδοθούμε σ' αυτό το μεγάλο πάθος της παραγωγής πως πρέπει να είναι οι απεικονίσεις μας της ανθρώπινης συμβίωσης; Ποιά είναι η παραγωγική στάση απέναντι στη φύση κι απέναντι στην κοινωνία, που πρέπει με χαρά να πάρουμε στο θέατρό μας...; (σ. 243).
22. Η στάση μας πρέπει να είναι κριτική. Μπροστά σ' ένα ποτάμι η στάση μας συνίσταται στη διευθέτηση της κοίτης του. Απέναντι σ' ένα οπωροφόρο, η στάση μας αφορά το μπόλιασμά του, απέναντι στην προώθηση, την κατασκευή οχημάτων και αεροπλάνων, απέναντι στην κοινωνία, την ανατροπή της κοινωνίας. Τις απεικονίσεις μας της ανθρώπινης συμβίωσης τις κάνουμε για τους εργάτες του ποταμού, τους καλλιεργητές οπωροφόρων δέντρων, τους κατασκευαστές αεροπλάνων και τους ανατροπείς της κοινωνίας, που τους προσκαλούμε στα θέατρά μας και τους παρακαλούμε να μην ξεχνούν κοντά μας τα χαρούμενα ενδιαφέροντά τους, γιατί δίνουμε τον κόσμο στο μυαλό και την καρδιά τους για να τον αλλάξουν όπως τους φαίνεται σωστό (σ. 243-244).
23. Ένα θέατρο που κάνει κύρια πηγή ψυχαγωγίας την παραγωγικότητα, πρέπει να την κάνει και θέμα του,... αυτή τη στιγμή, που ο άνθρωπος εμποδίζεται παντού από τον άνθρωπο να παράγει τον εαυτό του, δηλαδή να κερδίζει το ψωμί του, να τον διασκεδάζουν και ο ίδιος να διασκεδάσει τους άλλους. Το θέατρο, για να κάνει εντυπωσιακές απεικονίσεις της πραγματικότητας πρέπει να στρατευθεί στην πραγματικότητα (σ. 244).
24. Αυτό όμως δίνει στο θέατρο την δυνατότητα να πλησιάσει τους χώρους της διδασκαλίας και της δημοσιότητας, ..., που ίσως δεν το βοηθούν να γίνει διασκεδαστικό, έχει όμως τη δυνατότητα να ικανοποιηθεί με τη διδασκαλία και την έρευνα. Κάνει να μοιάζουν ολότελα με παιχνίδι οι εφαρμόσιμες απεικονίσεις της κοινωνίας, που μπορούν να επιδράσουν πάνω της. Για τους οικοδομητές της κοινωνίας παρουσιάζει τα περασμένα και τα τωρινά κοινωνικά βιώματα με τέτοιο τρόπο, ώστε τα αισθήματα, οι απόψεις και τα κίνητρα να γίνονται αντικείμενα απόλαυσης, που μπορούν να την κερδίσουν οι πιο παθιασμένοι, οι πιο σοφοί κι οι πιο ενεργητικοί από μας από τα γεγονότα της ημέρας και του αιώνα. Μπορούν να ψυχαγωγηθούν με τη σοφία που βγαίνει από τη λύση των προβλημάτων, με την οργή σστην οποία μπορεί χρήσιμα να μεταβληθεί ο οίκτος για τους καταπιεσμένους, με το σεβασμό μπροστά στο σεβασμό του ανθρώπινου, δηλαδή του φιλικού προς τον άνθρωπο...(σ. 245).
25. Έτσι το θέατρο μπορεί να επιτρέψει στους θεατές του ν' απολαμβάνουν την ιδιαίτερη ηθική της εποχής τους... όταν [η θεατρική παράσταση] γίνεται απόλαυση. ... Ακόμα κι από το αντικοινωνικό μπορεί η κοινωνία να βγάλει απόλαυση, όταν εμφανίζεται ζωτικό και με μεγαλείο. ... Ακόμα κι ένα καταστροφικά πλημμυρισμένο ρεύμα όμως μπορεί να το απολαύσει η κοινωνία στη μεγαλοπέπειά του, φτάνει να μπορεί να το κυριαρχήσει: τότε είναι δικό της (σ. 245-246).
26. Για να επιχειρήσουμε κάτι τέτοιο, δεν μπορούμε φυσικά να παρατήσουμε το θέατρο στην κατάσταση που το βρήκαμε. Ας πάμε σ' ένα απ' αυτά τα παραδοσιακά θέατρα κι ας δούμε πως επιδρά πάνω στους θεατές. ... Κοιτάζοντας γύρω μας θα δούμε πολλές ακίνητες μορφές σε μια περίεργη κατάσταση: μοιάζουν να τεντώνουν με δύναμη όλους τους μυς τους, εκτός αν τους έχουν χαλαρούς και βαριά εξαντλημένους. Ανάμεσά τους δεν υπάρχει καμμιά σχεδόν επαφή και η συνύπαρξή τους είναι σαν ... να κοιμούνται όλοι μαζί βλέποντας ταραγμένα όνειρα... Φυσικά έχουν τα μάτια τους ανοιχτά, όμως δεν κοιτάζουν αλλά ατενίζουν, δεν ακούν αλλά αφουγκράζονται. Βλέπουν σα μαγεμένοι τη σκηνή...[και δεν απολαμβάνουν αυτό που αντιλαμβάνονται] μα αυτοί οι άνθρωποι μοιάζουν άδειοι από κάθε ενεργητικότητα. Είναι σαν άνθρωποι που κάποιος τους κάνει ότι θέλει. Η κατάσταση φυγής, που μέσα της μοιάζουν παραδομένοι σε αόριστα αλλά δυνατά συναισθήματα, είναι τόσο πιο βαθιά όσο καλύτερα κάνουν τη δουλειά τους οι ηθοποιοί ... (σ. 246).
27. [Ο κόσμος] που απεικονίζεται, απ' όπου παίρνονται τμήματα για τη δημιουργία διαθέσεων και κίνητρα συναισθημάτων, ... παρουσιάζεται βγαλμένος από τόσο λίγα και φτωχικά πράγματα, λίγο χαρτόνι, λίγη μιμική, λίγο κείμενο, ώστε αναγκάζεται κανείς να θαυμάσει τους ανθρώπους του θεάτρου, που μ' ένα τόσο μικρό απόηχο του κόσμου μπορούν και κινούν τον συναισθηματικό κόσμο των θεατών τους με πολύ μεγαλύτερη δύναμη απ' ότι ο ίδιος ο κόσμος (σ. 246-247).
28. [Οι άνθρωποι του θεάτρου, που] πουλούν για χρήμα και δόξα, [τις διασκεδάσεις], ... [έχουν] την ικανότητα να απεικονίζουν ανθρώπους μέσα σ' όλο το έργο: ιδιαίτερα οι παλιανθρωπάκοι και οι δευτερεύουσες φιγούρες δείχνουν σημάδια του πόσο καλά γνωρίζουν τους ανθρώπους. Είναι διαφορετικές η μια από την άλλη, ενώ οι κεντρικές φιγούρες πρέπει να κρατιούνται στη γενικότητα, για να μπορεί ο θεατής πιο εύκολα να ταυτιστεί μαζί τους, και σε κάθε περίπτωση όλα τα χαρακτηριστικά πρέπει να προέρχονται από τη στενή περιοχή για την οποία ο καθένας μπορεί να πει αμέσως: ναι, έτσι είναι. Αυτό που έχει σημασία, για τους θεατές σ' αυτά τα θέατρα είναι, το ότι μπορούν να ανταλλάξουν έναν κόσμο γεμάτο αντιθέσεις μ' έναν αρμονικό, έναν σχεδόν άγνωστο, μ' έναν κόσμο ονείρων (σ. 247-248).
30. Είναι αλήθεια: εδώ και μισόν αιώνα, οι άνθρωποι είδαν κάπως πιο πιστές απεικονίσεις της ανθρώπινης συμβίωσης, καθώς και φιγούρες που επαναστατούσαν ενάντια στα κακώς κείμενα της κοινωνίας ή ακόμα και ενάντια σ' ολόκληρη τη δομή της. Το ενδιαφέρον τους ήταν αρκετά ισχυρό ώστε να αντέξουν μια μείωση της γλώσσας, του μύθου και του πνευματικού ορίζοντα,... Το πεδίο των ανθρώπινων σχέσεων έγινε ορατό αλλά όχι φανερό (σ. 248).
32. Κι όμως προοδεύουμε! Πέφτοντας και πηδώντας! ... Μπροστά σε τούτο και σε κείνο κρέμεται μια κουρτίνα: ας την τραβήξουμε. [Ο Οιδίποδας, έως και ] οι μεγάλοι μοναχικοί του Σαίξπηρ, ... [ακολουθούν] το άστρο της μοίρας τους, ...φέρνουν τον εαυτό τους στην καταστροφή, και στην πτώση τους δεν γίνεται ο χυδαίος ο θάνατος, αλλά η ζωή, [ενώ] η κατάρρευσή τους δεν υπόκειται σε κριτική. ... Βάρβαρες διασκεδάσεις! Ξέρουμε πως οι βάρβαροι έχουν τέχνη. Ας φτιάξουμε μιαν άλλη! (σ. 249).
35. Χρειαζόμαστε ένα θέατρο που θα δίνει τη δυνατότητα όχι μόνο για συναισθήματα, απόψεις και κίνητρα, ... [αλλά] ένα θέατρο που να χρησιμοποιεί και να παράγει σκέψεις και συναισθήματα, τα οποία να παίζουν ένα ρόλο για τη μεταβολή του πεδίου αυτού (σ. 250).
40. Τέτοιες απεικονίσεις χρειάζονται φυσικά μια ηθοποιία που να διατηρεί το παρατηρητικό πνεύμα ελεύθερο κι ευκίνητο. Δηλαδή πρέπει να κάνει συνεχώς φανταστικά μοντάζ στην οικοδομή μας, κάνοντας σκέψεις τις κοινωνικές κινητήριες δυνάμεις, ή αντικαθιστώντας τις με άλλες (σ. 252).
54. Για να φτάσει από το κουτσομπολιό στην απεικόνιση, ο ηθοποιός, πρέπει να δει τους ανθρώπους σαν να του παρασταίνουν αυτά που κάνουν, δηλαδή σαν να τον συμβουλεύουν να τα σκεφτεί (σ. 259).
58. ...η μαθητεία του ηθοποιού πρέπει να γίνεται μαζί με τη μαθητεία άλλων ηθοποιών, το δικό του χτίσιμο της φιγούρας μαζί με το χτίσιμο των άλλων. Γιατί η μικρότερη κοινωνική μονάδα δεν είναι ο άνθρωπος αλλά δυό άνθρωποι (σ. 261).
61. Την περιοχή των στάσεων που παίρνουν οι φιγούρες η μια προς την άλλη, την ονομάζουμε περιοχή της έκφρασης (σ. 262).
62. Ο ηθοποιός εξουσιάζει τη φιγούρα του ακολουθώντας τις εξωτερικεύσεις της καθώς και της αντίθετης φιγούρας, κι όλων των άλλων του έργου (σ. 263).
65. Από το μύθο εξαρτάται το παν, είναι η καρδιά της θεατρικής παράστασης. Γιατί απ' αυτά που συμβαίνουν ανάμεσα στους ανθρώπους, οι άνθρωποι παίρνουν όσα μπορούν να συζητηθούν, να κριτικαριστούν, να μεταβληθούν [δηλαδή] περιλαμβάνουν μεταδόσεις και διαθέσεις, οι οποίες πρέπει να αποτελέσουν την ψυχαγωγία του κοινού (σ. 266).
70. Η ερμηνεία του μύθου και η μετάδοσή της με τις κατάλληλες αποξενώσεις είναι η κύρια αποστολή του θεάτρου. ... Ο μύθος εκτίθεται από το θέατρο στο σύνολό του, από τους ηθοποιούς, τους σκηνογράφους, τους κατασκευαστές προσωπείων και κουστουμιών, τους μουσικούς και τους χορογράφους. Όλοι τους συγκεντρώνουν τις τέχνες τους για την κοινή επιχείρηση, χωρίς βέβαια να χάνουν την αυτονομία τους (σ. 269).
75. [Οι άνθρωποι του θεάτρου έχουν καθήκον] να διασκεδάζουν [εμάς] τα τέκνα της επιστημονικής εποχής, και μάλιστα με αισθησιακό και χαρούμενο τρόπο. ... Τη σεξουαλική απόλαυση την κάνουμε συζυγικά καθήκοντα, η απόλαυση της τέχνης εξυπηρετεί τη μόρφωση, και λέγοντας "μάθηση" δεν εννοούμε μια χαρούμενη γνωριμία, αλλά ότι χτυπάμε το κεφάλι μας πάνω σε κάτι σκληρό ... και όταν περηφανευόμαστε για μια πράξη, δεν αναφερόμαστε στο πόσο μας έκανε κέφι αλλά στο πόσο ιδρώτα μας στοίχισε (σ. 272).
76. Πρέπει ακόμα να μιλήσουμε για τη μετάδοση στο κοινό των όσων χτίσαμε στις πρόβες... [δηλαδή] ενός έτοιμου πράγματος. Μπροστά στο θεατή φτάνει τώρα αυτό που συνηθίσαμε απ' αυτά που δεν απορρίψαμε, κι έτσι οι έτοιμες απεικονίσεις πρέπει να μεταδίνονται με απόλυτη εγρήγορση για να μπορούν να παραλαμβάνονται με απόλυτη εγρήγορση (σ. 272).
77. Δηλαδή οι απεικονίσεις πρέπει να υποχωρούν μπρος στον απεικονιζόμενο, την ανθρώπινη συμβίωση. Και η ηδονή της τελειότητάς τους πρέπει να εκτείνεται στην ακόμα ψηλότερη ηδονή ότι τους πεπατημένους κανόνες της συμβίωσης αυτής τους μεταχειριζόμαστε σαν προσωρινούς και ατελείς. Σ' αυτό το σημείο το θέατρο αφήνει το θεατή παραγωγικό μετά το θέαμα. Στο θέατρο, ο θεατής μπορεί να απολαύσει σαν διασκέδαση τις φριχτές και ατέλειωτες δουλειές που κάνει για να συντηρηθεί, μαζί με τη φρίκη της ασταμάτητης μεταβολής του. Εδώ παράγεται ο ίδιος με τον ευκολότερο τρόπο. Γιατί ο ευκολότερος τρόπος ύπαρξης είναι η τέχνη (σ. 273).
20. Όμως η επιστήμη και η τέχνη συναντιώνται στο ότι κι οι δυό υπάρχουν για να ανακουφίζουν τη ζωή των ανθρώπων, η μιά συντηρώντας τους στη ζωή και η άλλη ψυχαγωγώντας τους. Στην εποχή που έρχεται η τέχνη θα αντλήσει την ψυχαγωγία από τη νέα παραγωγικότητα, που μπορεί να βελτιώσει τη ζωή μας τόσο πολύ, και που, αν μείνει ανεμπόδιστη, θα γίνει η μεγαλύτερη απ' όλες τις διασκεδάσεις (σ. 243).
21. Αν λοιπόν παραδοθούμε σ' αυτό το μεγάλο πάθος της παραγωγής πως πρέπει να είναι οι απεικονίσεις μας της ανθρώπινης συμβίωσης; Ποιά είναι η παραγωγική στάση απέναντι στη φύση κι απέναντι στην κοινωνία, που πρέπει με χαρά να πάρουμε στο θέατρό μας...; (σ. 243).
22. Η στάση μας πρέπει να είναι κριτική. Μπροστά σ' ένα ποτάμι η στάση μας συνίσταται στη διευθέτηση της κοίτης του. Απέναντι σ' ένα οπωροφόρο, η στάση μας αφορά το μπόλιασμά του, απέναντι στην προώθηση, την κατασκευή οχημάτων και αεροπλάνων, απέναντι στην κοινωνία, την ανατροπή της κοινωνίας. Τις απεικονίσεις μας της ανθρώπινης συμβίωσης τις κάνουμε για τους εργάτες του ποταμού, τους καλλιεργητές οπωροφόρων δέντρων, τους κατασκευαστές αεροπλάνων και τους ανατροπείς της κοινωνίας, που τους προσκαλούμε στα θέατρά μας και τους παρακαλούμε να μην ξεχνούν κοντά μας τα χαρούμενα ενδιαφέροντά τους, γιατί δίνουμε τον κόσμο στο μυαλό και την καρδιά τους για να τον αλλάξουν όπως τους φαίνεται σωστό (σ. 243-244).
23. Ένα θέατρο που κάνει κύρια πηγή ψυχαγωγίας την παραγωγικότητα, πρέπει να την κάνει και θέμα του,... αυτή τη στιγμή, που ο άνθρωπος εμποδίζεται παντού από τον άνθρωπο να παράγει τον εαυτό του, δηλαδή να κερδίζει το ψωμί του, να τον διασκεδάζουν και ο ίδιος να διασκεδάσει τους άλλους. Το θέατρο, για να κάνει εντυπωσιακές απεικονίσεις της πραγματικότητας πρέπει να στρατευθεί στην πραγματικότητα (σ. 244).
24. Αυτό όμως δίνει στο θέατρο την δυνατότητα να πλησιάσει τους χώρους της διδασκαλίας και της δημοσιότητας, ..., που ίσως δεν το βοηθούν να γίνει διασκεδαστικό, έχει όμως τη δυνατότητα να ικανοποιηθεί με τη διδασκαλία και την έρευνα. Κάνει να μοιάζουν ολότελα με παιχνίδι οι εφαρμόσιμες απεικονίσεις της κοινωνίας, που μπορούν να επιδράσουν πάνω της. Για τους οικοδομητές της κοινωνίας παρουσιάζει τα περασμένα και τα τωρινά κοινωνικά βιώματα με τέτοιο τρόπο, ώστε τα αισθήματα, οι απόψεις και τα κίνητρα να γίνονται αντικείμενα απόλαυσης, που μπορούν να την κερδίσουν οι πιο παθιασμένοι, οι πιο σοφοί κι οι πιο ενεργητικοί από μας από τα γεγονότα της ημέρας και του αιώνα. Μπορούν να ψυχαγωγηθούν με τη σοφία που βγαίνει από τη λύση των προβλημάτων, με την οργή σστην οποία μπορεί χρήσιμα να μεταβληθεί ο οίκτος για τους καταπιεσμένους, με το σεβασμό μπροστά στο σεβασμό του ανθρώπινου, δηλαδή του φιλικού προς τον άνθρωπο...(σ. 245).
25. Έτσι το θέατρο μπορεί να επιτρέψει στους θεατές του ν' απολαμβάνουν την ιδιαίτερη ηθική της εποχής τους... όταν [η θεατρική παράσταση] γίνεται απόλαυση. ... Ακόμα κι από το αντικοινωνικό μπορεί η κοινωνία να βγάλει απόλαυση, όταν εμφανίζεται ζωτικό και με μεγαλείο. ... Ακόμα κι ένα καταστροφικά πλημμυρισμένο ρεύμα όμως μπορεί να το απολαύσει η κοινωνία στη μεγαλοπέπειά του, φτάνει να μπορεί να το κυριαρχήσει: τότε είναι δικό της (σ. 245-246).
26. Για να επιχειρήσουμε κάτι τέτοιο, δεν μπορούμε φυσικά να παρατήσουμε το θέατρο στην κατάσταση που το βρήκαμε. Ας πάμε σ' ένα απ' αυτά τα παραδοσιακά θέατρα κι ας δούμε πως επιδρά πάνω στους θεατές. ... Κοιτάζοντας γύρω μας θα δούμε πολλές ακίνητες μορφές σε μια περίεργη κατάσταση: μοιάζουν να τεντώνουν με δύναμη όλους τους μυς τους, εκτός αν τους έχουν χαλαρούς και βαριά εξαντλημένους. Ανάμεσά τους δεν υπάρχει καμμιά σχεδόν επαφή και η συνύπαρξή τους είναι σαν ... να κοιμούνται όλοι μαζί βλέποντας ταραγμένα όνειρα... Φυσικά έχουν τα μάτια τους ανοιχτά, όμως δεν κοιτάζουν αλλά ατενίζουν, δεν ακούν αλλά αφουγκράζονται. Βλέπουν σα μαγεμένοι τη σκηνή...[και δεν απολαμβάνουν αυτό που αντιλαμβάνονται] μα αυτοί οι άνθρωποι μοιάζουν άδειοι από κάθε ενεργητικότητα. Είναι σαν άνθρωποι που κάποιος τους κάνει ότι θέλει. Η κατάσταση φυγής, που μέσα της μοιάζουν παραδομένοι σε αόριστα αλλά δυνατά συναισθήματα, είναι τόσο πιο βαθιά όσο καλύτερα κάνουν τη δουλειά τους οι ηθοποιοί ... (σ. 246).
27. [Ο κόσμος] που απεικονίζεται, απ' όπου παίρνονται τμήματα για τη δημιουργία διαθέσεων και κίνητρα συναισθημάτων, ... παρουσιάζεται βγαλμένος από τόσο λίγα και φτωχικά πράγματα, λίγο χαρτόνι, λίγη μιμική, λίγο κείμενο, ώστε αναγκάζεται κανείς να θαυμάσει τους ανθρώπους του θεάτρου, που μ' ένα τόσο μικρό απόηχο του κόσμου μπορούν και κινούν τον συναισθηματικό κόσμο των θεατών τους με πολύ μεγαλύτερη δύναμη απ' ότι ο ίδιος ο κόσμος (σ. 246-247).
28. [Οι άνθρωποι του θεάτρου, που] πουλούν για χρήμα και δόξα, [τις διασκεδάσεις], ... [έχουν] την ικανότητα να απεικονίζουν ανθρώπους μέσα σ' όλο το έργο: ιδιαίτερα οι παλιανθρωπάκοι και οι δευτερεύουσες φιγούρες δείχνουν σημάδια του πόσο καλά γνωρίζουν τους ανθρώπους. Είναι διαφορετικές η μια από την άλλη, ενώ οι κεντρικές φιγούρες πρέπει να κρατιούνται στη γενικότητα, για να μπορεί ο θεατής πιο εύκολα να ταυτιστεί μαζί τους, και σε κάθε περίπτωση όλα τα χαρακτηριστικά πρέπει να προέρχονται από τη στενή περιοχή για την οποία ο καθένας μπορεί να πει αμέσως: ναι, έτσι είναι. Αυτό που έχει σημασία, για τους θεατές σ' αυτά τα θέατρα είναι, το ότι μπορούν να ανταλλάξουν έναν κόσμο γεμάτο αντιθέσεις μ' έναν αρμονικό, έναν σχεδόν άγνωστο, μ' έναν κόσμο ονείρων (σ. 247-248).
30. Είναι αλήθεια: εδώ και μισόν αιώνα, οι άνθρωποι είδαν κάπως πιο πιστές απεικονίσεις της ανθρώπινης συμβίωσης, καθώς και φιγούρες που επαναστατούσαν ενάντια στα κακώς κείμενα της κοινωνίας ή ακόμα και ενάντια σ' ολόκληρη τη δομή της. Το ενδιαφέρον τους ήταν αρκετά ισχυρό ώστε να αντέξουν μια μείωση της γλώσσας, του μύθου και του πνευματικού ορίζοντα,... Το πεδίο των ανθρώπινων σχέσεων έγινε ορατό αλλά όχι φανερό (σ. 248).
32. Κι όμως προοδεύουμε! Πέφτοντας και πηδώντας! ... Μπροστά σε τούτο και σε κείνο κρέμεται μια κουρτίνα: ας την τραβήξουμε. [Ο Οιδίποδας, έως και ] οι μεγάλοι μοναχικοί του Σαίξπηρ, ... [ακολουθούν] το άστρο της μοίρας τους, ...φέρνουν τον εαυτό τους στην καταστροφή, και στην πτώση τους δεν γίνεται ο χυδαίος ο θάνατος, αλλά η ζωή, [ενώ] η κατάρρευσή τους δεν υπόκειται σε κριτική. ... Βάρβαρες διασκεδάσεις! Ξέρουμε πως οι βάρβαροι έχουν τέχνη. Ας φτιάξουμε μιαν άλλη! (σ. 249).
35. Χρειαζόμαστε ένα θέατρο που θα δίνει τη δυνατότητα όχι μόνο για συναισθήματα, απόψεις και κίνητρα, ... [αλλά] ένα θέατρο που να χρησιμοποιεί και να παράγει σκέψεις και συναισθήματα, τα οποία να παίζουν ένα ρόλο για τη μεταβολή του πεδίου αυτού (σ. 250).
40. Τέτοιες απεικονίσεις χρειάζονται φυσικά μια ηθοποιία που να διατηρεί το παρατηρητικό πνεύμα ελεύθερο κι ευκίνητο. Δηλαδή πρέπει να κάνει συνεχώς φανταστικά μοντάζ στην οικοδομή μας, κάνοντας σκέψεις τις κοινωνικές κινητήριες δυνάμεις, ή αντικαθιστώντας τις με άλλες (σ. 252).
54. Για να φτάσει από το κουτσομπολιό στην απεικόνιση, ο ηθοποιός, πρέπει να δει τους ανθρώπους σαν να του παρασταίνουν αυτά που κάνουν, δηλαδή σαν να τον συμβουλεύουν να τα σκεφτεί (σ. 259).
58. ...η μαθητεία του ηθοποιού πρέπει να γίνεται μαζί με τη μαθητεία άλλων ηθοποιών, το δικό του χτίσιμο της φιγούρας μαζί με το χτίσιμο των άλλων. Γιατί η μικρότερη κοινωνική μονάδα δεν είναι ο άνθρωπος αλλά δυό άνθρωποι (σ. 261).
61. Την περιοχή των στάσεων που παίρνουν οι φιγούρες η μια προς την άλλη, την ονομάζουμε περιοχή της έκφρασης (σ. 262).
62. Ο ηθοποιός εξουσιάζει τη φιγούρα του ακολουθώντας τις εξωτερικεύσεις της καθώς και της αντίθετης φιγούρας, κι όλων των άλλων του έργου (σ. 263).
65. Από το μύθο εξαρτάται το παν, είναι η καρδιά της θεατρικής παράστασης. Γιατί απ' αυτά που συμβαίνουν ανάμεσα στους ανθρώπους, οι άνθρωποι παίρνουν όσα μπορούν να συζητηθούν, να κριτικαριστούν, να μεταβληθούν [δηλαδή] περιλαμβάνουν μεταδόσεις και διαθέσεις, οι οποίες πρέπει να αποτελέσουν την ψυχαγωγία του κοινού (σ. 266).
70. Η ερμηνεία του μύθου και η μετάδοσή της με τις κατάλληλες αποξενώσεις είναι η κύρια αποστολή του θεάτρου. ... Ο μύθος εκτίθεται από το θέατρο στο σύνολό του, από τους ηθοποιούς, τους σκηνογράφους, τους κατασκευαστές προσωπείων και κουστουμιών, τους μουσικούς και τους χορογράφους. Όλοι τους συγκεντρώνουν τις τέχνες τους για την κοινή επιχείρηση, χωρίς βέβαια να χάνουν την αυτονομία τους (σ. 269).
75. [Οι άνθρωποι του θεάτρου έχουν καθήκον] να διασκεδάζουν [εμάς] τα τέκνα της επιστημονικής εποχής, και μάλιστα με αισθησιακό και χαρούμενο τρόπο. ... Τη σεξουαλική απόλαυση την κάνουμε συζυγικά καθήκοντα, η απόλαυση της τέχνης εξυπηρετεί τη μόρφωση, και λέγοντας "μάθηση" δεν εννοούμε μια χαρούμενη γνωριμία, αλλά ότι χτυπάμε το κεφάλι μας πάνω σε κάτι σκληρό ... και όταν περηφανευόμαστε για μια πράξη, δεν αναφερόμαστε στο πόσο μας έκανε κέφι αλλά στο πόσο ιδρώτα μας στοίχισε (σ. 272).
76. Πρέπει ακόμα να μιλήσουμε για τη μετάδοση στο κοινό των όσων χτίσαμε στις πρόβες... [δηλαδή] ενός έτοιμου πράγματος. Μπροστά στο θεατή φτάνει τώρα αυτό που συνηθίσαμε απ' αυτά που δεν απορρίψαμε, κι έτσι οι έτοιμες απεικονίσεις πρέπει να μεταδίνονται με απόλυτη εγρήγορση για να μπορούν να παραλαμβάνονται με απόλυτη εγρήγορση (σ. 272).
77. Δηλαδή οι απεικονίσεις πρέπει να υποχωρούν μπρος στον απεικονιζόμενο, την ανθρώπινη συμβίωση. Και η ηδονή της τελειότητάς τους πρέπει να εκτείνεται στην ακόμα ψηλότερη ηδονή ότι τους πεπατημένους κανόνες της συμβίωσης αυτής τους μεταχειριζόμαστε σαν προσωρινούς και ατελείς. Σ' αυτό το σημείο το θέατρο αφήνει το θεατή παραγωγικό μετά το θέαμα. Στο θέατρο, ο θεατής μπορεί να απολαύσει σαν διασκέδαση τις φριχτές και ατέλειωτες δουλειές που κάνει για να συντηρηθεί, μαζί με τη φρίκη της ασταμάτητης μεταβολής του. Εδώ παράγεται ο ίδιος με τον ευκολότερο τρόπο. Γιατί ο ευκολότερος τρόπος ύπαρξης είναι η τέχνη (σ. 273).
Από τον Αριστοτέλη στον Μπρέχτ, (μτφρ. Αγγέλα Βερυκοκάκη), Εκδόσεις Κάλβος, Αθήνα 1979.
