Ψυχολογική θεωρία
Το αρχικό ερώτημα ενός ανοιχτόμυαλου πανεπιστημιακού δασκάλου - ερευνητή, προς έναν φιλόδοξο, νεότερο συνάδελφό του, θα μπορούσε να είναι:
- Έχεις πίστη στον Θεό;
Απάντηση: Όχι!
- Ωραία! Τότε, αναμφίβολα θα έχεις τη διάθεση να δημιουργήσεις μια θεωρία...
Αν ο καθηγητής είναι εγωιστής και επομένως ανασφαλής και στενόμυαλος, δεν υφίσταται διάλογος ' απλά ανακοινώνεται στον νεότερο συνάδελφο: Άκουσε τη θεωρία μου ' θέλω να προχωρήσεις στην ακαδημαϊκή σου καριέρα και γι αυτό θα σου παράσχω κάθε δυνατή βοήθεια, ώστε να την επαληθεύσεις!
Ο Φρομ προερχόταν από οικογένεια βαθιά θρησκευόμενων γονέων και προγόνων γενικότερα. Κεντρική θέση στην κοσμοθεωρία του Φρομ ήταν η ερμηνεία του για το Ταλμούδ, αλλά απομακρύνθηκε γρήγορα από τον ορθόδοξο Ιουδαϊσμό. Το θεμέλιο της ανθρωπιστικής φιλοσοφίας του Φρομ είναι η ερμηνεία του για τη βιβλική ιστορία της εξορίας του Αδάμ και της Εύας από τον Κήπο της Εδέμ. O Φρομ δεν θεωρεί πως οι πρωτόπλαστοι αμάρτησαν τρώγοντας από το Δέντρο της Γνώσης, αλλά αντίθετα, με αυτή την πράξη ανυπακοής οι άνθρωποι άρχισαν, χρησιμοποιώντας τη λογική, να καθιερώνουν νέες ηθικές αξίες παύοντας να ακολουθούν αυταρχικές ηθικές εντολές.
Με αυτή την επιλογή απελευθέρωσης από έναν αυστηρό θεό και ανεξαρτητοποίησης από τη φύση, σύμφωνα με τον Φρομ, αρχίζει το ξετύλιγμα αυτού του κουβαριού της ιστορίας του ανθρώπου που απομακρυνόμενος από το ζώο επιχειρεί ταυτόχρονα και να μετριάσει την επίδραση της κοινωνίας στη διαχείριση της ελευθερίας του.
Ο συγκεκριμένος ψυχολόγος πιστεύει πως η αγάπη είναι περισσότερο μια προσωπική ατομική ικανότητα που μπορεί να αναπτύξει ο άνθρωπος, με την κατάλληλη εκπαίδευση παρά ένα ενεργητικό ή παθητικό συναίσθημα που στις διάφορες παθολογικές μορφές του μπορεί να εκφράζεται με ναρκισσιστικές νευρώσεις και σαδομαζοχιστικές τάσεις.
Ο Φρομ μετά από μακρόχρονη μελέτη διαπιστώνει πως οι πιο πολλοί άνθρωποι στη σύγχρονη κοινωνία δεν σέβονται την ελευθερία των συνανθρώπων τους, γιατί αγνοούν τι πραγματικά χρειάζονται οι άλλοι στην καθημερινή ζωή τους. Ως διέξοδο υυποστηρίζει πως είναι υγιές να ασκήσουμε την ελευθερία της βούλησής μας, ενώ, αντίθετα, πιστεύει πως η υπαναχώρησή μας από την εφαρμογή αυτού του δικαιώματός μας με τη χρήση μηχανισμών διαφυγής είναι η ρίζα των ψυχολογικών συγκρούσεων.
Ο Φρομ σκιαγράφησε τρεις μηχανισμούς διαφυγής: τον αυταρχισμό ' δηλαδή την εκχώρηση της ελευθερίας επιλογής ενός ατόμου σε ένα άλλο, την καταστροφικότητα ' δηλαδή, την τάση του ανθρώπου να καταστρέψει τους άλλους ή και τον κόσμο συνολικά, προκειμένου να αποφύγει να ασκήσει την ελευθερία επιλογής, και την αυτόματη συμμόρφωση ' δηλαδή, την σχεδόν ακαριαία προσαρμογή του πραγματικού εαυτού του ανθρώπου σε ένα ιδανικά αποδεκτό από τη κοινωνία χαρακτηρολογικό πρότυπο.
Σε σημειώσεις του στο βιβλίο του Η καρδιά του ανθρώπου ο Φρομ εισάγει την έννοια Βιοφιλία, (αγάπη για τη ζωή), ως αντίθετο της ναρκισσιστικής νεκροφιλίας.
Ο Φρομ ταξινόμησε τους χαρακτήρες σε πέντε ομάδες, τέσσερις μη παραγωγικούς (δεκτικό, εκμεταλλευτικό, αποθησαυριστικό, εμπορευτικό) και έναν παραγωγικό (τον ομώνυμο χαρακτήρα) που εκφράζουν, στην πράξη, ενδεικτικούς τρόπους κοινωνικοποίησης του ανθρώπου.
Κριτική
Η κριτική που δέχεται ο Φρομ -σχετικά με τις γνώμες και τις απόψεις του- είναι άλλοτε δικαιολογημένη και άλλοτε όχι. Να εξηγήσω τι εννοώ. Ο Φρομ κατηγορεί τον Φρόυντ για συντηρητισμό πάνω στις θέσεις του και απουσία διάθεσης να τις επανεξετάσει και, βέβαια, να τις αλλάξει. Για έναν παρόμοιο λόγο κατηγορεί τον Φρομ και ο Χέρμπερτ Μαρκούζε, για παράδειγμα στο έργο του, Έρως και πολιτισμός, λέει πως ο Φρομ ξεκίνησε ως επαναστάτης αναθεωρητής και κατέληξε σε έναν συμμορφωμένο θεωρητικό. Τελευταία, ο Τσόμσκυ από τη μια πλευρά συμπλέει με τον Φρομ και από την άλλη τον κατηγορεί για έλλειψη της απαραίτητης εμβάθυνσης στα μελετώμενα ψυχολογικά - κοινωνιολογικά θέματα τα οποία πραγματεύεται.
Αν συνυπολογίσουμε την Γερμανο-εβραϊκή καταγωγή και τις ιδιομορφίες του χαρακτήρα αρκετών σημαντικών κοινωνικών ψυχολόγων, μπορούμε, για παράδειγμα, να δούμε πως ο Φρομ δεν είχε να αντιμετωπίσει τα μεγάλα κοινωνικά και ηθικά εμπόδια μιας πουριτανικής ηθικής των χωρών της δυτικής Ευρώπης, του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, όπως ο Φρόυντ. Οι κοινωνίες των χωρών αυτών, αντέδρασαν βίαια στους νεωτερισμούς του πατέρα της ψυχανάλυσης. Ο Φρομ από την άλλη, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην προσωπικότητα και τις θέσεις του Μαρξ υιοθέτησε και συγκεκριμένες μαρξικές αντιλήψεις τις οποίες και αξιοποίησε στην θεωρητική ανάλυση αλλά και στην πρακτική εφαρμογή, όπως αναφέρονται στο βιβλίο του Πέρα από τα δεσμά της Αυταπάτης, αλλά και σε άλλα βιβλία του που αναφέρονται στο Μαρξ. Ο Φρομ αντιμετωπίζει τον Φρόυντ ως έναν ξεπερασμένο ιστορικά και κοινωνιολογικά πρωτοπόρο, τον Μαρξ ως έναν πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό μεταρρυθμιστή και τον Αϊνστάιν ως έναν φωτισμένο μελλοντολόγο που προσδίδει μια "απαραίτητη" επιπλέον επιστημονικότητα στην πολιτικο-κοινωνική του θεωρία.
Είναι αξιοσημείωτο πως ο Φρομ δεν αποδέχεται τις "ετικέττες" που επιχειρούν να του προσάψουν νεότεροι μελετητές όπως "αναθεωρητής" ή "πολιτισμικός ερευνητής", όπως είδα γραμμένο στις πρώτες σελίδες ενός από τα βιβλία του που διάβασα προσφάτως. Ο λόγος αυτής της άρνησης δεν είναι, κατά τη γνώμη μου, το γεγονός ότι οι όροι αυτοί είναι ανακριβείς, αλλά το ότι με αυτή την ταξινόμησή του, "περιορίζουν" το εύρος της αποδοχής που πιθανώς να έχει η θεωρία του Φρομ στο μέλλον.
Είναι χαρακτηριστικό των πολύ καλών ψυχολόγων - ερευνητών, όπως ο Φρομ, το γεγονός πως στην προσπάθειά τους να διαφοροποιηθούν από τους σπουδαίους προκατόχους τους, ξεκινούν την ερευνητική τους αναζήτηση από την αρχή της ανθρώπινης ζωής στον κόσμο και δοκιμάζουν -όχι πάντα με μεγάλη επιτυχία- να αναπαραστήσουν μια εικόνα της ζωής που να ταιριάζει περισσότερο στις ιδέες και τις πεποιθήσεις τους.
Διαφωνώ με την ερμηνεία της αφετηρίας των βιβλικών αναφορών του Φρομ, σχετικά με το γεγονός πως η ανυπακοή των πρωτοπλάστων ήταν αρετή και όχι αμαρτία και θεωρείται από τον μελετητή ως η πρώτη πράξη απελευθέρωσης από τα δεσμά ενός αυταρχικού Θεού-Πατέρα. Πάντως κατανοώ τους λόγους αυτής της άρνησης να γίνει αποδεκτή η πράξη αυτών των πρώτων ανθρώπων ως αμαρτία, γιατί ο Φρομ, ως Εβραίος, παραδέχεται τον Θεό ως εθνικό, προστάτη του "περιούσιου λαού" των Ισραηλιτών, εκδικητικό απέναντι στους εχθρούς τους (όπως προκύπτει από τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης) και όχι ως Θεό όλων των ανθρώπων που διδάσκει την αγάπη και εφαρμόζει τη φιλευσπλαχνία και την αλληλεγγύη (όπως ο Θεός- Χριστός της Καινής Διαθήκης).
Παράλληλα, σε θεωρητικό αλλά και πρακτικό, ερευνητικό επίπεδο, δεν συμφωνώ με την αποκλειστική χρήση της λογικής ως μοναδικού εργαλείου αποκάλυψης της αλήθειας, ή εφαρμογής της ελευθερίας. Οι έννοιες της διαίσθησης, της ενόρασης, της ενσυναίσθησης (όχι μόνο ως κοινωνικής πρακτικής αλλά ως ενδοσκόπησης) είναι πολύ πιο αποτελεσματικά εργαλεία, κατά τη γνώμη μου, από τις στεγνές νοήματος, αυστηρές λογικές φράσεις, και τα προκρίμματα ελευθερίας.
Με εντυπωσιάζει, αλλά και από την άλλη πλευρά με κουράζει, η εμμονή αυτού του σπουδαίου ψυχιάτρου - ψυχολόγου (του Φρομ) να προσπαθεί να αποδείξει την ανυπαρξία του Θεού και να τον αντικαταστήσει με αποτελεσματικές, κατά τη γνώμη του, ατομικές και κοινωνικές διαδικασίες αυτογνωσίας και κοινωνικοποίησης. Σε αρκετά του βιβλία που δεν αναφέρω στις βιβλιογραφικές μου επιλογές, ο συγγραφέας προσπαθεί να εξηγήσει γιατί δεν υπάρχει Θεός, με τη βεβαιότητα του γνώστη και την αυτοπεποίθηση του πολύπειρου ερευνητή. Η καθαρότητα της σκέψης του και η μεθοδολογική του επιμονή με κάνουν να του συγχωρώ "το μάταιο" της απόπειρας. Για τους ίδιους λόγους εκτιμώ και τον Μαρξ, μόνο που αυτός ασχολήθηκε με ερμηνείες που οδηγούν σε άμεσες πρακτικές λύσεις, όπως αρμόζει σε όλα τα μεγάλα οικονομικά και πολιτικά ζητήματα. Όσο για τον Αϊνστάιν, αν δεν ήταν ένας ιδιοφυής επιστήμονας θα γινόταν ένας εξαιρετικός μελλοντολόγος και ένας μοναδικός θαυματοποιός.
Θυμάμαι πως έργα του Φρομ ήταν από τα πρώτα εξωσχολικά βιβλία που διάβασα όντας μαθητής Λυκείου και δυσκολεύτηκα να κατανοήσω βασικές έννοιες της θεωρίας του όπως Ελευθερία, Υγεία, θρησκευτικές ερμηνείες βιβλικών συμβόλων και διάφορα κοινωνικά ζητήματα. Ας μην ξεχνάμε πως την περίοδο 1976-1979 το Διαδίκτυο ήταν άγνωστη έννοια και η συντηρητική παιδαγωγική που χαρακτήριζε για χρόνια την ελληνική σχολική εκπαίδευση μόλις έδειχνε τα πρώτα, δειλά σημεία χαλάρωσης.
Αναφέρω δύο παραδείγματα συντηρητικής νοοτροπίας, ένα από το Λύκειο και ένα από το Πανεπιστήμιο: με αφορμή ένα απόσπασμα κειμένου του Καζαντζάκη, θυμάμαι ρωτήσαμε τον φιλόλογο πως γράφει ο Καζαντζάκης και αν θα μας πρότεινε να διαβάσουμε βιβλία του και μας απάντησε: "Αφήστε το γι αργότερα όταν θα έχετε μεγαλώσει περισσότερο, γιατί θα επηρεστείτε(!)" συνοδεύοντας την προτροπή με ένα ανεξήγητο (για τότε) υπαινικτικό χαμόγελο. Στη δεύτερη περίπτωση, θυμάμαι πως αφαιρέθηκε από τη διδακτέα ύλη -με εντολή του προέδρου της Διοικούσας Επιτροπής του ΕΑΠ- (απαγορεύθηκε να διδαχθεί) κείμενο του Κώστα Βάρναλη, παρότι εκείνη η χρονιά είχε ορισθεί ως "έτος Βάρναλη".
Μου φάνηκαν πιο ενδιαφέροντα τα παρακάτω βιβλία του Φρομ, χωρίς, πάντως, να αποφεύγονται οι επαναλήψεις των θέσεών του σε πολλά έργα του.
|
A/A |
Τίτλος |
Έτος Έκδοσης |
|
1 * |
Die Psychoanalytische
Charakterologie und ihre Bedeutung für die Sozialpsychologie [Η Ψυχαναλυτική Χαρακτηρολογία και η
Σημασία της για την Κοινωνική Ψυχολογία] |
1932 |
|
2 |
Ο φόβος της Ελευθερίας |
1941 |
|
3 |
Ο άνθρωπος για τον Εαυτό του (μια έρευνα για την ψυχολογία της ηθικής) |
1947 |
|
4 |
Ψυχανάλυση και Θρησκεία |
1950 |
|
5 |
Η ξεχασμένη γλώσσα (μια εισαγωγή στην κατανόηση των ονείρων, των παραμυθιών και των μύθων) |
1951 |
|
6 |
Η Υγιής Κοινωνία |
1955 |
|
7 |
Η Τέχνη της Αγάπης |
1956 |
|
8 |
Η αποστολή του Sigmund Freud (μια ανάλυση της προσωπικότητας και της επιρροής του) |
1959 |
|
9 |
Ο Άνθρωπος στον Μαρξ |
1961 |
|
10 |
Beyond the Chains of Illusion [Πέρα από τα Δεσμά της Αυταπάτης] (Η Συνάντησή μου με τον Μαρξ και τον Φρόιντ) |
1962 |
|
11* |
Το δόγμα του Χριστού |
1963 |
|
12 |
Η καρδιά του Ανθρώπου |
1964 |
|
13 * |
Η Φύση του Ανθρώπου στον Μαρξ |
1968 |
|
14 |
Η Κρίση της Ψυχανάλυσης |
1970 |
|
15 * |
Η Ανατομία της Ανθρώπινης Καταστροφικότητας |
1973 |
|
16 |
Να έχεις ή να είσαι; |
1976 |
|
17 |
Μεγαλείο και περιορισμοί στη σκέψη του Φρόυντ |
1979 |
|
|
|
|
* Βιβλία που δεν έχω διαβάσει ή διάβασα μόνο ορισμένα κεφάλαιά τους
** Θεωρώ ισάξιο με αυτό, το έργο του Καρλ Ρότζερς Η τέχνη της ενεργητικής ακρόασης
Σημείωση: Ο Καρλ Ρότζερς μου ταιριάζει περισσότερο από τον Φρομ ως ιδιοσυγκρασία.
[Τα βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα προέρχονται από τη Βικιπαίδεια.]
Γιώργος Χατζηαποστόλου
