"Δυο άνθρωποι - δύο κόσμοι -δύο εποχές
"Κωμωδία" ή "Θεία Κωμωδία"
Γ. Ε. Αντωνιάδης & Ν.Καζαντζάκης
1. Θεία Κωμωδία του Δάντη
Μετάφραση: Γεώργιος Εμμ. Αντωνιάδης (1833-1895)
Εκ του τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου εν Αθήναις
Σελίδες: 532
Έτος έκδοσης: 1881
Ο Αντωνιάδης -κατά τη γνώμη μου- είναι ειλικρινής και ευχάριστος -παρά την ξεπερασμένη στις μέρες μας, γλώσσα της εποχής. Δεν επιχειρεί να εντυπωσιάσει και να καταπλήξει τον αναγνώστη με τις αριστοτεχνικές μεταφραστικές του δεξιότητες, όπως ο Καζαντζάκης.Προτείνω για όποιον δεν έχει διαβάσει το έργο του Δάντη, αυτή η μεταφραστική εργασία να διαβαστεί πριν από την απόδοση του Καζαντζάκη, ως πιο ομαλή εισαγωγή στο κλίμα και την ατμόσφαιρα του έργου. Δεν έχω διαβάσει τις σύγχρονες μεταφράσεις στα ελληνικά της Θείας Κωμωδίας και ασφαλώς θα είναι σε σχέση με τη γλώσσα και το ύφος, πιο κοντά στη σύγχρονη πραγματικότητα.
2. Η Θεία Κωμωδία του Δάντη
Στην έκδοσή αυτή της Ελένης Καζαντζάκη περιλαμβάνονται: Εισαγωγή με βιογραφικά στοιχεία για τον Δάντη και ανάλυση του έργου (με εξωτερικό και εσωτερικό διάγραμμα), τα τρία μέρη τού έργου: Κόλαση, Καθαρτήριο, Παράδεισος, καθώς επίσης, Σχόλια και Λεξιλόγιο, από τον Νίκο Καζαντζάκη.
Το βιβλίο διαβάζεται εύκολα -παρά τις άγνωστες λέξεις, που, πάντως, ερμηνεύονται στο λεξιλόγιο- αρκεί ο αναγνώστης να προσέλθει στο διάβασμα με ανοιχτό μυαλό αλλά και χαλαρή διάθεση. Πρέπει να περιμένει μια διαρκή γλωσσοπλαστική διάθεση του συγγραφέα. Καλό θα ήταν και να έχει συμβιβαστεί με την αντιφατική ψυχοσύνθεση του κρητικού όπου συνυπάρχουν: ευγένεια και τραχύτητα, πίστη και δεισιδαιμονία, όραμα και πραγματικότητα.
Ο Καζαντζάκης σε αυτό το δύσκολο μεταφραστικό έργο, φαίνεται να αξιοποιεί τον μεγάλο συγγραφέα ως αφορμή για να αναμετρηθεί με τον ίδιο τον εαυτό του περισσότερο, παρά με το κείμενο.
(Ακολουθούν αποσπάσματα από το Εξωτερικό και Εσωτερικό Διάγραμμα στην Εισαγωγή του Καζαντζάκη και ένθετα, κάποια δικά μου σχόλια).
Αν είστε ακόμα μαζί μου, χαίρομαι ' αν όχι, καταλαβαίνω' μεγάλη ανάρτηση!
1. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ
Η ιδέα ενός φανταστικού ταξιδιού στον Άδη και στον Παράδεισο δεν είναι πρωτότυπη. Όχι μονάχα στην αρχαιότητα ο Όμηρος και ο Βιργίλιος κατέβασαν τους ήρωές τους, τον Οδυσσέα και τον Αινεία, στα βασίλεια των ίσκιων, παρά και στον Μεσαίωνα, στην εποχή του Δάντη, συχνοί ήταν οι οραματισμοί αυτοί που φανατικοί χριστιανοί -άγιοι, ασκητές, εκκλησιαστικοί πατέρες, ιεροκήρυκες- χρησιμοποιούσαν για να τρομάξουν οι πιστοί από τα μαρτύρια της Κόλασης και να λαχταρήσουν τον Παράδεισο. [....]
Η «Θεία Κωμωδία» είναι, όπως το θέλει ο δημιουργός της, πριν απ' όλα ένα αληθινό ταξίδι, που ο ποιητής έκαμε με το κορμί του ολάκερο, στην Κόλαση, στο Καθαρτήρι και στον Παράδεισο. Μας δίνουνται με μαθηματική ακρίβεια όλες οι λεπτομέρειες ενός πραγματικού ταξιδιού : ώρες, τοποθεσίες, μετατόπισες, δρομολόγια. Τόσο που παρασύρεται κάποτε ο αναγνώστης και ξεχνάει πως παρακολουθεί ένα φανταστικό όραμα. (σ. ις΄)
Στη διαδρομή του ο Δάντης δεν είναι μόνος του ' μέσα από την Κόλαση, έχει οδηγό τον ποιητή Βιργίλιο και μέσα από το Καθαρτήριο την Βεατρίκη, οπότε θα ανεβεί και τους εννιά ουρανούς και θα φτάσει ως τον Θρόνο του Θεού.
Α΄ Κόλαση
Το ταξίδι αρχίζει κατά την πιθανότερη εκδοχή, τη Μεγάλη Παρασκευή του 1300, στις 8 του Απρίλη. Βυθίζονται οι δυό ποιητές μέσα στη Γης και φτάνουν στον Άδη. Ο Άδης έχει σχήμα αναποδογυρισμένου κώνου ' το πλατύ του στόμιο βρίσκεται στο βόρειο ημισφαίριο, κάτω από την Ιερουσαλήμ ... και η κορυφή του κώνου στο κέντρο της Γης, όπου βρίσκεται ο Εωσφόρος [....] που με τα τρία του στόματα και τα έξι χέρια τυραννάει τον Βρούτο, τον Κάσσιο και τον Ιούδα.
Οι κύκλοι του Άδη είναι εννιά. Σε κάθε κύκλο κολάζονται και ορισμένες αμαρτίες ' οι πιο βαριές όλο και ...βαθύτερα.
Εδώ τελειώνει το ταξίδι τους στον Άδη. Από υπόγειο σκοτεινό μονοπάτι Ο Βιργίλιος και ο Δάντης ξεπροβαίνουν στην επιφάνεια της Γης, στο άλλο ημισφαίριο, στο νότιο, ακριβώς στους αντίποδες του σημείου απ' όπου ξεκίνησαν.(σ.σ. ιη΄- κ΄)
Β΄ Καθαρτήρι[ο]
Το Καθαρτήρι[ο] είναι το υψηλότερο βουνό της Γης, η μόνη στεριά που βρίσκεται στο νότιο ημισφαίριο. Το σχήμα του είναι κωνικό. Διαιρείται σε εφτά κύκλους ' σε κάθε κύκλο οι αγνιζόμενοι μετανιώνουν για ορισμένο αμάρτημα.
Ο Δάντης ταξινομώντας εδώ τα αμαρτήματα, ακολουθεί τον Πλάτωνα: όλα τα κακά είναι αποτελέσματα παραστρατημένης αγάπης. Η παραστρατημένη αγάπη μπορεί νά 'ναι τριών λογιών:
Α' Αγάπη σε ανάξιο πράμα, Β' Αγάπη χλιαρή και Γ΄ Αγάπη υπερβολική.
....στην κορυφή του βουνού, βρίσκεται η Εδέμ, ο Επίγειος Παράδεισος, όπου ο Θεός είχε τοποθετήσει τον Αδάμ και την Εύα. (σ.σ. κ΄- κα΄)
Γ΄ Παράδεισος
Στον Παράδεισο -κατά τη γνώμη μου- ο Δάντης ξετυλίγει τις θεολογικές του απόψεις και τις προσωπικές του πεποιθήσεις. Αποκαλύπτει την προαιώνια προσδοκία του πιστού χριστιανού να δει με τα ίδια του τα μάτια -πράγμα αδύνατο- την "εικόνα" του Θεού δηλαδή να γνωρίσει προσωπικά τον δημιουργό του. Τις εφιαλτικές εικόνες της κόλασης και τις προσμονές του καθαρτήριου διαδέχονται εικόνες απόλυτης ηρεμίας, γαλήνης και ομορφιάς που ανταμείβουν τον αναγνώστη για τη συνεχή προσπάθειά του να παρακολουθήσει ένα έργο άφατης ομορφιάς, τολμηρής φαντασίας αλλά και να θαυμάσει τη συγκρότηση της προσωπικότητας ενός μεγάλου συγγραφέα και ενός εξαιρετικά ισορροπημένου ανθρώπου.
2. ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ
Σημειώνει ο Νίκος Καζαντζάκης για το έργο του Δάντη:
«[...] Όλη η Θεία Κωμωδία είναι δάσος από σύμβολα. Στο έργο αυτό έχει συμπυκνωθεί ολόκληρη η σοφία τού Μεσαίωνα.
Κι όχι μονάχα η σοφία. Παρά κι όλα τα πάθη τού Μεσαίωνα. Η απληστία που είχαν τότε οι άνθρωποι να ζήσουν, ν’ αγαπήσουν, να μισήσουν, ν’ αποχτήσουν δύναμη• και συνάμα, ο μεσαιωνικός τρόμος για την Κόλαση, για το Θεό που τα βλέπει όλα, και τίποτα δε συγχωράει, και δεν ανέχεται ανταρσία. Οι άγγελοι, οι δαίμονες, δεν ήταν αφηρημένες ιδέες παρά όντα πιο πραγματικά από τους ανθρώπους κι από τα ζώα. Η Γης τούτη, η τόσο ελκυστική, ήταν παγίδα• κι αλίμονο σε όποιον γοητεύονταν από τα δολώματα. Κι όμως οι άνθρωποι αυτοί τού Μεσαίωνα κυκλοφορούσαν μέσα στην παγίδα τούτη γιομάτοι αίμα κοχλαστό, πεινούσαν κι έτρωγαν, διψούσαν κι έπιναν, αγαπούσαν, σκότωναν, με ένταση που η σημερινή άπιστη ανθρωπότητα δεν μπορεί πια να νιώσει.
Ένας τέτοιος άνθρωπος, με τέτοιο αίμα, ήταν κι ο Δάντης. Και τα εφτά Αμαρτήματα τα είχε στο μέτωπό του• μα συνάμα και τις εφτά Φτερούγες, που τον χτυπούσαν και του έσβηναν τις αθλιότητες και τις κακίες. Ο Δάντης δεν ήταν άνθρωπος της πένας, “λόγιος”• μήτε ήταν αγνός, ενάρετος, ανεξίκακος, δίκαιος• η ανάβαση γι’ αυτόν στο Καθαρτήριο ήταν έργο επίπονο, αιματηρό, κατάχτηση ένοπλη κάθε στιγμή, μαστίγωμα της ψυχής του ανήλεο. Κι ο Παράδεισος δεν του ανοίχτηκε ήσυχα, χαρούμενα από τον πορτοφύλακα άγγελο• ο Δάντης έσπασε με τη βία την πόρτα τού Παράδεισου για να μπει.
Γιατί ο Δάντης ήταν άνθρωπος άρτιος: σοφός, πολεμιστής, διπλωμάτης, ποιητής, γλωσσοπλάστης, χαροκόπος• αγάπησε πολύ τις χαρές της γης – τη γυναίκα, το καλό φαΐ, την πολιτική εξουσία, την εκδίκηση, τη δόξα. Ήταν γιομάτος “αμαρτίες”, και συνάμα όλος ανάταση και λαχτάρα να σωθεί από τις αμαρτίες: να ξεθηκαρώσει από τη σάρκα, ν’ ανεβεί ίσαμε τον έμπυρο ουρανό της ψυχής του, όπου ομορφιά, ηθική και πράξη ταυτίζονται.
Μπορεί ο Δάντης να μην είναι ο μεγαλύτερος ποιητής των αιώνων, σίγουρα όμως είναι ο μεγαλύτερος της ψυχής αρχιτέκτονας. Μέσα στο τρισυπόστατο χάος –της αμαρτίας, της μετάνοιας, της σωτηρίας– αυτός χάραξε σύνορα, άνοιξε δρόμους, στερέωσε πατώματα, έβαλε πόρτες, σκάλες, πύργους, πολεμίστρες, άνοιξε λάκκους χωριστούς για κάθε φάρα κολασμένους, σήκωσε εννιά πατώματα ουρανούς, για να βάλει τάξη και στις αρετές και στις μακαριότητες.
Έβαλε τάξη και μέσα στην ψυχή μας. Κόλαση, Καθαρτήριο, Παράδεισος υπάρχουν μέσα μας, μυστική, φοβερή ανθρώπινη Τριάδα, κι όλο το τραγούδι τού Δάντη είναι το ασκητικό, επίπονο ανέβασμα από το χτήνος στο Θεό. Κάθε άνθρωπος έχει εντός του όλες τις αμαρτίες κι όλες τις δυνατότητες να τις παλέψει και να τις υποτάξει, κι όλες τις ελπίδες, ανηφορίζοντας από σφαίρα σε σφαίρα, δηλ. από άθλο σε άθλο, να σμίξει με το Θεό. Κολασμένος, Αγωνιστής, Λυτρωμένος, να τα τρία πατώματα του τέλειου ανθρώπου. Ένα από αυτά τα τρία να λείψει –και του Κολασμένου ακόμα, προπάντων του Κολασμένου–, ο άνθρωπος είναι μισερός.
Ο Δάντης μπήκε μπροστά, και με το τσεκούρι τού μυαλού του και με τη φλόγα της καρδιάς του άνοιξε μέσα στο χάος της ψυχής μας ανήφορο κι έβαλε τάξη. Έβαλε τάξη και στην αναρχούμενη πατρίδα του• σπαράζονταν μεταξύ τους ηγεμόνας με ηγεμόνα, πολιτεία με πολιτεία, πάπας με αυτοκράτορα. Δεν ήξεραν πού τελειώνει η ράτσα τους κι από πού αρχίζουν οι Φράγκοι κι οι Αλαμανοί• η λέξη “Ιταλία” ήταν ακαθόριστη, γλιστερή, χωρίς σκελετό, σα μαλάκιο. Παραφούσκωνε ή παραζάρωνε, ασυνάρτητη. Κι ήρθε ο Δάντης και της έβαλε ραχοκοκαλιά. Με τον αποφασιστικό, σφυρηλατημένο σε αψεγάδιαστο μέταλλο στίχο του χάραξε τα σύνορα της Ιταλίας, από τ’ Απέννινα στη Σικελία, όλη την μπότα ανάμεσα Τυρρηνικού κι Αδριατικού πελάγους. Έσμιξε μέσα στο νου του τις αντιμαχόμενες πολιτείες με τόση συνοχή και δύναμη, που ανάγκασε τον καιρό να πραγματοποιήσει ό,τι αυτός, ο Δάντης, ονειρεύτηκε. Αν είχε προσθέσει κι άλλες χώρες, κι αυτές θ’ αναγκάζονταν να μπουν στην Ιταλία• αν είχε αφαιρέσει, δε θα ’μπαιναν. Τόσο παντοδύναμη είναι μια μεγάλη ψυχή που μπόρεσε να βρει την τέλεια έκφραση, τη δική της και της ράτσας της.
Πάθος, τέλεια έκφραση του πάθους – να το μυστικό της παντοδυναμίας τού Δάντη. Πίστη, μίσος, λύσσα εκδίκησης. Και την εκδίκηση αυτή ο Δάντης την ήθελε όχι σε μέλλουσες ζωές, όπου μπορεί τα σώματα να ’χουν γίνει πνεύματα και αγέρας και να μην πονούν όσο αυτός θέλει• παρά στην τωρινή ζωή, τη φλωρεντίνικη, όσο ακόμα έχει κι αυτός στέρεο χειροπιαστό σώμα, έχουν κι οι εχθροί του. [...]
Μα όλο αυτό το πάθος θα χάνονταν άνεργο, αν δεν το ’χε οχυρώσει μέσα σε τέλειο στίχο. Ένα μονάχα μπορεί ν’ αντισταθεί και να νικήσει τον καιρό – η τέλεια φόρμα. Ο Δάντης διάλεξε τις λέξεις, όπως ο ανήλεος στρατηγός διαλέγει τους στρατιώτες του σε μιαν επικίνδυνη έφοδο. [...]
Δεν ήταν ο Δάντης διανοούμενος χαρτοπόντικας. Ζωή και τέχνη, πράξη και λόγος γι’ αυτόν ήταν ένα. Φτωχός, ξορισμένος, παράσιτος, όπως τον είχαν καταντήσει, άλλη παρηγοριά δεν του ’μενε παρά τούτη: μην μπορώντας πια να ριχτεί στην πράξη και να πάρει στ’ ανήλεα χέρια του την πολιτική εξουσία, κατέφυγε στο στίχο να εκδικηθεί. Γι’ αυτό κι ο στίχος του έχει τόση δριμύτατη πικράδα και γλύκα• τόση ανθρώπινη ουσία. Είναι συμπυκνωμένη πράξη και, πολύ συχνά, μετουσιωμένο φονικό.
Ο Δάντης είναι ανώτατο υπόδειγμα όχι μονάχα για όσους ακολουθούν τη στράτα της τέχνης και θέλουν να μάθουν από το μεγάλο αυτόν Δάσκαλο πώς “ο άνθρωπος γίνεται αθάνατος”• είναι κυρίως ανώτατο υπόδειγμα για όσους θέλουν να γίνουν άρτιοι άνθρωποι και θεωρούν την τέχνη ή την πράξη ή την ηθική ή κάθε ιδέα ως Βιργίλιο ή Βεατρίκη ή Άγιο Βερνάρδο, που μια και μόνο, μα ανυπολόγιστη, έχουν αξία: να μας δείχνουν τον ανήφορο της αυτοτελείωσης, ν’ ανεβαίνουμε επίπονα από τη σκοτεινή Κόλαση που έχουμε μέσα μας στο βουνό της επίγειας άσκησης, κι από κει στη λύτρωση – δηλαδή στην απολύτρωση από κάθε τέχνη, πράξη, ηθική κι ιδέα• από κάθε χίμαιρα κι από κάθε πραγματικότητα.
Στην τελευταία ανέκφραστη αστραπή όπου τελεύει τ’ όραμα.» (σ.σ. κς΄- λ΄)
Όσο για το Σήμερα, την Κόλαση συνεχίζουμε να την ζούμε, το Καθαρτήριο μας υπόσχονται πως δεν θα είναι ιδιαίτερα αναμορφωτικό' για τον Παράδεισο ας μη μιλήσουμε καλύτερα!
Γιώργος Χατζηαποστόλου
