Ανατρέχοντας στο παρελθόν η μνήμη μου με παραπέμπει στην ίδια αντίδραση: αδυνατώ να δεχθώ την "αξία" οποιουδήποτε ατόμου αν δεν τον έχω αναλύσει, ως άνθρωπο πρώτα, και ύστερα ως επιστήμονα, καλλιτέχνη, πολιτικό κλπ. Η κοινή αποδοχή του λογοτέχνη από το αναγνωστικό κοινό, είναι κατά τη γνώμη μου, μόνο μια ένδειξη για την ποιότητά του και δεν με δεσμεύει με κανένα τρόπο για να δεχθώ αβασάνιστα την αξία του. Κι αυτό συμβαίνει γιατί η κοινή γνώμη παρασύρεται, καθοδηγείται, ομαδοποιείται και κατευθύνεται με διάφορους τρόπους. Στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό, οι ανύποπτοι ή οι υποψιασμένοι αναγνώστες της λογοτεχνίας (και της ποίησης) συμμετέχουν, παρά /ή με, τη θέλησή τους σε μια κοινωνική εκδοχή του πειράματος συμμόρφωσης του Ash. Οι βιβλιόφιλοι αναγνώστες συμφωνούν με τους πολλούς επειδή φοβούνται μήπως περιθωριοποιηθούν από τις παρέες ή τους φίλους τους και υποβαθμιστούν σε ανάξιους να κατανοήσουν τα υψηλά νοήματα που πρεσβεύει η σύγχρονη ποίηση. Φαίνεται πως είναι ανυπόφορο στον σημερινό άνθρωπο να ζει έξω και δίπλα από προνομιούχες ομάδες, διατηρώντας την προσωπική του γνώμη ' διατρέχοντας τον κίνδυνο -επειδή δεν ακολουθεί την κοινή γνώμη- να θεωρηθεί αγράμματος, προκατειλημμένος έως και γραφικός, απέναντι σε ανθρώπους που δεν γνωρίζει προσωπικά, παρά μόνο από τις συνεντεύξεις, τις παρουσιάσεις τους σε λογοτεχνικά καφέ και, κυρίως, από τη μελέτη του έργου τους. Κατά τη γνώμη, μου, βέβαια, η 'εξ αποστάσεως' γνωριμία αποτελεί τεκμήριο αντικειμενικότητας, εγκυρότητας και πλεονέκτημα ασφαλούς κριτικής αποτίμησης του έργου, σε αντιστοιχία με το πρόσωπο ενός λογοτέχνη. Από τη στιγμή που αρχίζουν οι προσωπικές γνωριμίες, οι διευκολύνσεις, οι χάρες και οι δημόσιες φιλοφρονήσεις, μεταξύ δημιουργών, η αξιολόγηση του έργου τους μετατοπίζεται, από το περιεχόμενο της δημιουργίας τους καθαυτό, στον τρόπο προώθησης των βιβλίων τους. Έτσι, ο ευαίσθητος δημιουργός μετατρέπεται σε έναν, επιλεκτικά αναίσθητο, σιωπηλό συμμετέχοντα, όσων συμβαίνουν στην κοινωνία Ο ποιητής γίνεται ένας παρατηρητής που του 'επιτρέπεται' -από τους λογοτεχνικούς ή τους ακαδημαϊκούς κύκλους- να σχολιάζει μόνο ζητήματα γενικού ενδιαφέροντος, όπως η προέλευση και η ουσία του Θεού, η οικονομική κρίση (χωρίς να υπεισέρχεται σε αιτίες και χαρακτηριστικά) και άλλα, ώστε να αποφύγει να θίξει ατομικά συμφέροντα ή στρατηγικές αισθητικής τα οποία καλλιεργούν μικρές κοινωνικές ομάδες που ελέγχουν τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης.
Συνέβη να διαβάσω αυτές τις ημέρες ένα κείμενο - εξομολόγηση της κυρίας Κικής Δημουλά, αναγνωρισμένης, δημοφιλούς και καταξιωμένης σύγχρονης ποιήτριας. Έχω ακούσει αντιφατικά πράγματα για την ποιήτρια εδώ και αρκετές δεκαετίες. Η αναγνώριση και η δημοφιλία της συνοδεύεται από προσωπικές εκρήξεις, μια φορά για τη συνύπαρξη των γηγενών Ελλήνων με τους πρόσφυγες, το ζήτημα της αθεϊας της, η αντίφαση ανάμεσα στο προοδευτικό, γενικά, προφίλ και τις συντηρητικές επιλογές της, τόσο στις δημόσιες σχέσεις όσο και στην ποιητική της γλώσσα. Φαίνεται να "σχεδιάζει" τα κείμενά της, ακολουθώντας έναν διανοητικό ορθολογισμό της καθαρεύουσας ενώ γράφει στη δημοτική (όσο αδόκιμο κι αν ηχεί αυτό). Η γλώσσα της μου φαίνεται τόσο ελεγχόμενη (από την ίδια) ώστε, πολλές φορές, δείχνει να θέλει να παράγει το ποιητικό προϊόν και αμέσως μετά να κάνει ένα βήμα πίσω για να αποστασιοποιηθεί από το κείμενο, λέγοντας: για ότι δεν σας αρέσει, δεν φταίω εγώ ' το ποίημα έχει τη δική του δυναμική! Με άλλα λόγια: αναγνωρίστε με, χωρίς να με αγγίζετε σαν άνθρωπο! Ο άνθρωπος 'Κική' που κατοικεί, αγαπητή ποιήτρια;
Θα προσπαθήσω να συζητήσω μαζί της 'ερήμην' της. Ο έντιμος δημιουργός θα πρέπει και να δέχεται από άλλους να του φέρονται με τον ίδιο τρόπο με αυτόν που χρησιμοποιούσε εκείνη, εκμεταλλευόμενη την 'άγνοια' και τη 'σιωπή' του αείμνηστου συντρόφου της, όταν συν-ταξίδευαν. Θα καταλάβετε τι εννοώ, στη συνέχεια.
Κική Δημουλά: "Υπέμεινα πράγματα τα οποία δεν έπρεπε να υπομείνω, με το αιτιολογικό της ευγένειας"
Γ.Χ.: Σε ποιό χώρο αναφερόμαστε; Στον χώρο της προσωπικής δημιουργίας της ποιήτριας ή στον κοινωνικό χώρο των σχέσεων, που συμβαίνουν με αφορμή την ποιητική σας απόδοση; Αν οι δύο χώροι δεν είναι ανεξάρτητοι μεταξύ τους, τότε μπορούμε να συνεχίζουμε να ισχυριζόμαστε πως η ποιητική σας εξέλιξη είναι προσωπική σας υπόθεση; Αν οι προσωπικές, λογοτεχνικές σας σχέσεις επηρεάζουν την ποιητική σας δημιουργία, τότε γίνεται αντιληπτό πως υπομείνατε πράγματα τα οποία δεν έπρεπε να υπομείνετε, όχι για λόγους ευγένειας, αλλά για λόγους συμμόρφωσης με το περιρρέον λογοτεχνικό και ακαδημαϊκό κλίμα. Όσο κι αν αρκετές γυναίκες άνοιξαν με το σπαθί τους τον δρόμο για την λογοτεχνική τους καταξίωση στην Ελλάδα, το περιβάλλον παραμένει ακόμα ανδροκρατούμενο, ειδικά σε σχέση με την αναγνώριση των γυναικών δημιουργών από την Ακαδημία Αθηνών, που αποτελεί τον πλέον συντηρητικό πολιτισμικό φορέα στην ελληνική κοινωνία.
Κ.Δ.: "Δεν μου ήταν ποτέ εύκολο να συνεννοηθώ με άνθρωπο. Ούτε μπορούσα να καταλάβω γιατί οι άνθρωποι είναι τόσο διαφορετικοί από εμένα"
Γ.Χ.: Να υποθέσω πως εφόσον δυσκολευόσασταν να επικοινωνήσετε με τους άλλους καλλιεργήσατε το ποιητικό σας όργανο, ώστε να βελτιώσετε την αλληλοκατανόηση ανάμεσά σας; Ο στόχος σας ήταν να κατανοήσετε τη διαφορετικότητα των άλλων ή να τη δεχθείτε, ώστε να υπάρξει ένας κατ' αρχάς, κοινός τόπος επικοινωνίας σας και στη συνέχεια να δοκιμάσετε σκληρότερα να τους καταλάβετε; Από τους άλλους περιμένετε να καταλάβουν τις προθέσεις σας ενώ εσείς δεν τους καταλαβαίνετε; Μήπως θεωρείτε τον αναγνώστη έναν κομματικοποιημένο πολίτη που, όταν τον ερωτούν ποιά εντύπωση του προκάλεσε η ομιλία ενός πολιτικού μόλις τελειώσει, απαντά: -Ωραία τα είπε! Μα, όταν τον ρωτούν τι κατάλαβε, απαντά: -Τίποτα! Τότε η ποίησή σας, είναι ένα μήνυμα που στέλνεται σε, ουσιαστικά, άγνωστους αποδέκτες με σκοπό να το λάβουν. Αν καταφέρουν να το αποκωδικοποιήσουν τότε σημαίνει πως μπόρεσαν να επικοινωνήσουν μαζί σας. Εσείς, σε αυτή την περίπτωση πως θα μπορέσετε να επικοινωνήσετε μαζί τους; Εκτός αν δεν βρίσκεστε στο ίδιο επίπεδο με τους άλλους και το ποιητικό μήνυμα είναι μια μονοσήμαντη επικοινωνία που δικαιώνεται "άμα τη παραλήψει" του μηνύματος!
Κ.Δ.: "Αυτό βέβαια ήταν πολύ αφελές από τη μεριά μου, αλλά και πολύ χρήσιμο. Γιατί με είχε σε μια μόνιμη ταραχή, σε μια διαρκή διαμαρτυρία και σ' ένα πολύ γόνιμο παράπονο..."
Γ.Χ.: Με συγχωρείτε, αλλά αυτό -το να υπομένετε δηλαδή- δεν μοιάζει καθόλου αφελές, αλλά, αντίθετα μπορεί να αποδειχθεί πολύ χρήσιμο ' γιατί οι εσωτερικές σας συγκρούσεις προκάλεσαν ένα δημιουργικό άγχος, δηλαδή, ένα διαρκές λογοτεχνικό κίνητρο για την παραγωγή δυναμικού ποιητικού λόγου. Η ψυχική ταραχή όμως, μπορεί να μην θεωρηθεί εργαλείο δημιουργικότητας αλλά διανοητικός συναγερμός πως κάτι δεν πηγαίνει καλά με τη συνείδησή σας. Δεν βλέπω με ποιό τρόπο μια κρίση συνειδήσεως θα διευκόλυνε την ανέλιξη της λογοτεχνικής σας καριέρας ' εκτός, ασφαλώς, αν είχατε τη διάθεση να ανακοινώσετε ένα επαναστατικό μανιφέστο. Πάντως, αν κρίνω από την αντίδρασή σας στην ερώτηση του κ. Θρασυβούλου (στον Ιανό) αναφορικά με τον ρόλο που καλούνται να διαδραματίσουν οι διανοούμενοι στην παρούσα κρίση, το αντιπαρήλθατε με μια ειρωνική δήλωση: "Τι θέλετε τώρα, να σηκώσω τη σημαία της επανάστασης; Χα! Χα!" Δεν ξέρω, αλλά ποτέ δεν είχα την άποψη πως η επανάσταση είναι μια ιλαροτραγική κατάσταση στην οποία συμμετέχει κανείς ή απέχει, κατά βούληση!
Κ.Δ.: "Από την άλλη, είχα μια ευγένεια η οποία με κατέστρεψε απολύτως! Εμπόδισε δηλαδή τη ζωή μου να πάρει το δρόμο της. Υπέμεινα πράγματα τα οποία δεν έπρεπε να υπομείνω, με το αιτιολογικό μιας ευγένειας ότι θα πίκραινα, ότι θα πείραζα, ότι θα αναστάτωνα των άλλων τη ζωή".
Γ.Χ.: Όπως είδαμε, είναι προφανές πως στην επικοινωνία με τους αναγνώστες δεν έχετε ευκολία και μάλλον, δεν φαίνεται οι σκέψεις τους να σας απασχολούν ιδιαιτέρως. Επομένως, αυτή τη φορά μιλώντας για τους 'άλλους', αναφέρεστε στους λογοτεχνικούς και ακαδημαϊκούς παράγοντες που ασχολούνται με την εν γένει διαχείριση της λογοτεχνικής παραγωγής. Άρα, η 'ευγένειά' σας, όχι μόνο δεν κατέστρεφε αλλά, αντίθετα, δομούσε σταθερά την λογοτεχνική σας καριέρα. Θα ήταν δυνατό, μια έλλειψη ευγένειας της συμπεριφοράς σας, να επηρεάσει σε τέτοιο βαθμό τη ζωή τους; Τι θα μπορούσε, αλήθεια, να τους ταράξει τόσο πολύ; Μήπως, να πείτε ελεύθερα τη γνώμη σας για τα 'κακώς κείμενα' που υπάρχουν, είναι γνωστά και αποσιωπώνται συστηματικά από όλες της ηγετικές ομάδες των ελίτ στην Ελλάδα; Για παράδειγμα, η ανάδειξη -και μέσα από την ποίηση- θεμάτων όπως: η φοροδιαφυγή, η φοροαποφυγή, η αδήλωτη εργασία, η ανεργία, η ρατσιστική συμπεριφορά απέναντι στους μετανάστες και τόσα άλλα ' και δεν εννοώ, ασφαλώς τα ζητήματα καθαυτά, αλλά τη νοοτροπία των πολιτών που τα υιοθετεί. Νομίζω, πως είναι αρκετοί αυτοί οι λόγοι, για να αναστατωθεί η καλή ζωή όσων επηρεάστηκαν ελάχιστα από την κρίση.
Από την πλευρά σας, λοιπόν, φροντίσατε με επιμέλεια να μην ενοχλήσετε τον εγωισμό και τη ματαιοδοξία όλων όσων προωθούν επιλεκτικά βιβλία της ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής, ασκώντας μια μορφή υποχθόνιας λογοκρισίας σε συγγραφείς που επιμένουν να λειτουργούν ως ενεργοί πολίτες. Οι προστάτες αυτοί της 'υγιούς' διανόησης, διευκόλυναν την ανέλιξή σας έως τη βαθμίδα του μέλους της Ακαδημίας. Πάντως, θα πρέπει να υπήρχε πολλή συσσωρευμένη πίεση μέσα σας όλα αυτά τα χρόνια για να μουρμουρίσετε, στον Ιανό, σχετικά με την αποδοχή σας στην Ακαδημία: "Φαιδρά πράγματα!" Ήταν η δεύτερη φορά, -μετά τη σκωπτική δήλωση του Αντώνη Σαμαράκη σε μια ανάλογη τελετή στην Ακαδημία που είχε αρχίσει την ομιλία του λέγοντας: "Συγκεντρωθήκαμε, όλοι μαζί εδώ για να πενθήσουμε τον νεκρό!"- που χαμογέλασα σχετικά με μια είδηση της Ακαδημίας!
Κ.Δ.: "Αυτό ήταν μια ήττα. Μια καθαρή ήττα"
Γ.Δ.: Η άπειρη ανεκτικότητα που επιδείξατε, πραγματικά, ήταν μια καθαρή ήττα, όχι για την λογοτεχνική εκδοχή του εαυτού σας αλλά για την ανθρώπινη. Η πρώτη εντύπωση όταν είδα πριν από χρόνια, για πρώτη φορά το πρόσωπό σας, αφού είχα διαβάσει προηγουμένως κάποια ποιήματά σας, ήταν πως έχω να κάνω με μια γυναίκα σκληρή σαν πέτρα ' σχεδόν, με έναν άντρα. Ο 'άντρας' αυτός, όντας καπάτσος και τετραπέρατος, πασχίζει να δείξει αναλαμπές ευαισθησίας προς τον αναγνώστη και το μόνο που καταφέρνει είναι να πλασάρει την αυταρέσκειά της, διανθισμένη με κάποιες απρόσμενες πινελιές σεξουαλικότητας!
Κ.Δ.: "Όταν κάποιος με απορρίπτει, δεν ρίχνω το φταίξιμο σ' αυτόν. Λέω πως είμαι προς απόρριψιν. Αυτό λέγεται ηττοπάθεια. [...]"
Γ.Χ.: Αυτός ο τίτλος μου θυμίζει διαχείριση φακέλλων γραφείου: "Εισερχόμενα", "Εξερχόμενα", "Προς Υπογραφήν", "Προς Απόρριψιν". Είδαμε και πάθαμε για να απελευθερωθούν οι άνθρωποι από τους φακέλους ' να τους βάλουμε πάλι εκεί; Δεν θεωρώ πως είναι ένδειξη μεγαλοψυχίας ή ευρύτητας πνεύματος να "επιτρέπουμε" στους άλλους να απορρίπτουν το έργο μας ή και εμάς, συνολικά, ως ανθρώπους ' είναι αναφαίρετο δικαίωμά τους να μας απορρίπτουν, και έκφραση της ελευθερίας της βούλησής τους. Ως άνθρωποι και ως δημιουργοί, οι λογοτέχνες δεν είναι σε θέση ούτε να επιτρέπουν ούτε να απαγορεύουν τίποτα στους αναγνώστες τους και στους αναγνώστες, γενικά. Διαφορετικά θα είχαν επιλέξει ένα άλλο επάγγελμα για να βιοποριστούν ' θα είχαν γίνει δικαστικοί λειτουργοί, οικονομικοί παράγοντες ή πολιτικοί ταγοί. Οι δημιουργοί προσφέρουν ένα βιβλίο ως δώρο και επαφίενται στην καλή θέληση και στην ευρυμάθεια των αναγνωστών να κρίνουν, να εγκρίνουν ή να απορρίψουν ένα έργο. Αν ο λογοτέχνης παθαίνει νευρική κρίση μόλις δέχεται τα πρώτα μηνύματα απόρριψης ή έστω αμφισβήτησης της αξίας ενός έργου του, θα πρέπει να αναζητήσει τις αιτίες της ταραχής στην ψυχή του και όχι στα πιθανά ελαττώματα της συγγραφικής τεχνικής του έργου του.
Κ.Δ.: "Βλέπω ότι συνεχώς μετακινώ μια πέτρα [....]"
Γ. Χ.: Η πέτρα που βλέπετε να μετακινείτε διαρκώς, μάλλον δεν είναι η πέτρα του Σίσυφου και οι αναγνώστες, που δεν αγοράζουν τακτικά, βιβλία, είναι οι μόνοι που είναι σε θέση να σας πουν, πώς μπορείτε, και αν αξίζει τον κόπο, να μετακινείτε την πέτρα της λογοτεχνικής δημιουργίας. Όσα από τα πρόσωπα των αναγνωστών καταφέρετε να φωτίσετε με την ανάγνωση του λόγου σας, θα έλθουν να σας πάρουν από το χέρι και θα σας βοηθήσουν να βγείτε από το σπήλαιο όπου όλοι κατοικούμε, στο φως, αντικαθιστώντας τις σκιές των ανθρώπων στο μισοσκόταδο, με πραγματικούς ανθρώπους κάτω από τον ήλιο. Και δεν εννοώ τους σημερινούς αναγνώστες που παρασύρονται από τη μόδα του 'αναγνωρισμένου' συγγραφέα, αλλά τους μελλοντικούς, οι οποίοι δεν θα ακολουθούν κανένα ακαδημαϊκό καθοδηγητή και κανέναν διαμορφωτή της κοινής γνώμης για να αγοράσουν, να διαβάσουν και να καταλάβουν. Άλλωστε, μάλλον, δεν θα υπάρχει πολιτικό, οικονομικό αλλά και ψυχολογικό κίνητρο, να καθοδηγούνται οι αναγνώστες όταν θα σταματήσετε να παράγετε λόγο.
Κ.Δ.: " 'Ίσως να μην ήταν πολύ ελεύθερη η ζωή μου ώστε να τη δω κάτω από ποικίλο φωτισμό [...]"
Γ. Χ.: Γνωρίζετε καλά πως δεν ζήσατε μια ελεύθερη, αλλά μια πειθαρχημένη ζωή σε βαθμό υποδούλωσης, πρώτα στη δουλειά σας και στη συνέχεια στη λογοτεχνική σας ενασχόληση. Το γεγονός ότι αναγνωρίζετε πως δεν έχετε φλέβα ποιητική, αν και μοιάζει να είναι -πάλι- μια ένδειξη ψευδούς μετριοπάθειας, θα το αντιπαρέλθω και θα δεχθώ πως σας αξίζει μια θέση στην ελληνική λογοτεχνία, κυρίως γιατί κάνατε πολλή υπομονή. Συμβαίνει να γνωρίζω από πολύ κοντά (καθώς έχετε κοινή καταγωγή με τη μητέρα μου) την ψυχοσύσταση των Μεσσηνίων ' οι άνθρωποι, ως ευφυείς, δραστήριοι και ικανοί στην επικοινωνία, δυσκολεύονται αφάνταστα να τιθασεύσουν τον εγωισμό και μια, σχεδόν έμφυτη, τάση αυτοπροβολής, που τους υπερβαίνει πολλές φορές. Πόσο μάλλον να 'υποκύπτουν' διαρκώς σε κανόνες και συμπεριφορές που δεν τους αρμόζουν αλλά υποχρεώνονται να τους / τις υιοθετήσουν για να διευκολύνουν την εξέλιξη της καριέρας τους. Βέβαια, η γνώμη ενός αναγνώστη δεν έχει βαρύνουσα σημασία, ακόμα κι αν αυτός δεν είναι ένας 'απλός' αναγνώστης, όπως ο υπογράφων, αλλά δηλώνει ότι δεν συμφωνούν όλοι μαζί σας.
Κ.Δ.: "Αυτό ήταν μια ήττα. Μια καθαρή ήττα"
Γ.Δ.: Η άπειρη ανεκτικότητα που επιδείξατε, πραγματικά, ήταν μια καθαρή ήττα, όχι για την λογοτεχνική εκδοχή του εαυτού σας αλλά για την ανθρώπινη. Η πρώτη εντύπωση όταν είδα πριν από χρόνια, για πρώτη φορά το πρόσωπό σας, αφού είχα διαβάσει προηγουμένως κάποια ποιήματά σας, ήταν πως έχω να κάνω με μια γυναίκα σκληρή σαν πέτρα ' σχεδόν, με έναν άντρα. Ο 'άντρας' αυτός, όντας καπάτσος και τετραπέρατος, πασχίζει να δείξει αναλαμπές ευαισθησίας προς τον αναγνώστη και το μόνο που καταφέρνει είναι να πλασάρει την αυταρέσκειά της, διανθισμένη με κάποιες απρόσμενες πινελιές σεξουαλικότητας!
Κ.Δ.: "Όταν κάποιος με απορρίπτει, δεν ρίχνω το φταίξιμο σ' αυτόν. Λέω πως είμαι προς απόρριψιν. Αυτό λέγεται ηττοπάθεια. [...]"
Γ.Χ.: Αυτός ο τίτλος μου θυμίζει διαχείριση φακέλλων γραφείου: "Εισερχόμενα", "Εξερχόμενα", "Προς Υπογραφήν", "Προς Απόρριψιν". Είδαμε και πάθαμε για να απελευθερωθούν οι άνθρωποι από τους φακέλους ' να τους βάλουμε πάλι εκεί; Δεν θεωρώ πως είναι ένδειξη μεγαλοψυχίας ή ευρύτητας πνεύματος να "επιτρέπουμε" στους άλλους να απορρίπτουν το έργο μας ή και εμάς, συνολικά, ως ανθρώπους ' είναι αναφαίρετο δικαίωμά τους να μας απορρίπτουν, και έκφραση της ελευθερίας της βούλησής τους. Ως άνθρωποι και ως δημιουργοί, οι λογοτέχνες δεν είναι σε θέση ούτε να επιτρέπουν ούτε να απαγορεύουν τίποτα στους αναγνώστες τους και στους αναγνώστες, γενικά. Διαφορετικά θα είχαν επιλέξει ένα άλλο επάγγελμα για να βιοποριστούν ' θα είχαν γίνει δικαστικοί λειτουργοί, οικονομικοί παράγοντες ή πολιτικοί ταγοί. Οι δημιουργοί προσφέρουν ένα βιβλίο ως δώρο και επαφίενται στην καλή θέληση και στην ευρυμάθεια των αναγνωστών να κρίνουν, να εγκρίνουν ή να απορρίψουν ένα έργο. Αν ο λογοτέχνης παθαίνει νευρική κρίση μόλις δέχεται τα πρώτα μηνύματα απόρριψης ή έστω αμφισβήτησης της αξίας ενός έργου του, θα πρέπει να αναζητήσει τις αιτίες της ταραχής στην ψυχή του και όχι στα πιθανά ελαττώματα της συγγραφικής τεχνικής του έργου του.
Κ.Δ.: "Βλέπω ότι συνεχώς μετακινώ μια πέτρα [....]"
Γ. Χ.: Η πέτρα που βλέπετε να μετακινείτε διαρκώς, μάλλον δεν είναι η πέτρα του Σίσυφου και οι αναγνώστες, που δεν αγοράζουν τακτικά, βιβλία, είναι οι μόνοι που είναι σε θέση να σας πουν, πώς μπορείτε, και αν αξίζει τον κόπο, να μετακινείτε την πέτρα της λογοτεχνικής δημιουργίας. Όσα από τα πρόσωπα των αναγνωστών καταφέρετε να φωτίσετε με την ανάγνωση του λόγου σας, θα έλθουν να σας πάρουν από το χέρι και θα σας βοηθήσουν να βγείτε από το σπήλαιο όπου όλοι κατοικούμε, στο φως, αντικαθιστώντας τις σκιές των ανθρώπων στο μισοσκόταδο, με πραγματικούς ανθρώπους κάτω από τον ήλιο. Και δεν εννοώ τους σημερινούς αναγνώστες που παρασύρονται από τη μόδα του 'αναγνωρισμένου' συγγραφέα, αλλά τους μελλοντικούς, οι οποίοι δεν θα ακολουθούν κανένα ακαδημαϊκό καθοδηγητή και κανέναν διαμορφωτή της κοινής γνώμης για να αγοράσουν, να διαβάσουν και να καταλάβουν. Άλλωστε, μάλλον, δεν θα υπάρχει πολιτικό, οικονομικό αλλά και ψυχολογικό κίνητρο, να καθοδηγούνται οι αναγνώστες όταν θα σταματήσετε να παράγετε λόγο.
Κ.Δ.: " 'Ίσως να μην ήταν πολύ ελεύθερη η ζωή μου ώστε να τη δω κάτω από ποικίλο φωτισμό [...]"
Γ. Χ.: Γνωρίζετε καλά πως δεν ζήσατε μια ελεύθερη, αλλά μια πειθαρχημένη ζωή σε βαθμό υποδούλωσης, πρώτα στη δουλειά σας και στη συνέχεια στη λογοτεχνική σας ενασχόληση. Το γεγονός ότι αναγνωρίζετε πως δεν έχετε φλέβα ποιητική, αν και μοιάζει να είναι -πάλι- μια ένδειξη ψευδούς μετριοπάθειας, θα το αντιπαρέλθω και θα δεχθώ πως σας αξίζει μια θέση στην ελληνική λογοτεχνία, κυρίως γιατί κάνατε πολλή υπομονή. Συμβαίνει να γνωρίζω από πολύ κοντά (καθώς έχετε κοινή καταγωγή με τη μητέρα μου) την ψυχοσύσταση των Μεσσηνίων ' οι άνθρωποι, ως ευφυείς, δραστήριοι και ικανοί στην επικοινωνία, δυσκολεύονται αφάνταστα να τιθασεύσουν τον εγωισμό και μια, σχεδόν έμφυτη, τάση αυτοπροβολής, που τους υπερβαίνει πολλές φορές. Πόσο μάλλον να 'υποκύπτουν' διαρκώς σε κανόνες και συμπεριφορές που δεν τους αρμόζουν αλλά υποχρεώνονται να τους / τις υιοθετήσουν για να διευκολύνουν την εξέλιξη της καριέρας τους. Βέβαια, η γνώμη ενός αναγνώστη δεν έχει βαρύνουσα σημασία, ακόμα κι αν αυτός δεν είναι ένας 'απλός' αναγνώστης, όπως ο υπογράφων, αλλά δηλώνει ότι δεν συμφωνούν όλοι μαζί σας.
Κ.Δ.: "Οφείλει κανείς να ζει ένα πράγμα με την ένταση που του προκαλεί κι ας βλάπτει το δεσμό αυτή η μονομερής ένταση. Κατά τη γνώμη μου, βλάπτεται ο δεσμός από το ότι το ένα μέρος παραπροσφέρει, παραπροσφέρεται, παρά είναι παράφορο. Αλλά είναι και τόσο απίθανο να συμπέσουν οι βαθμοί του αισθήματος ανάμεσα σε δύο ανθρώπους, παρά ενδεχομένως για μία μόνο στιγμή. [....]"
Γ. Χ.: Ο έρωτας δεν είναι πράγμα ή "οφειλή" στον εαυτό μας ή σε κάποιον "δανειστή" και δεν περιλαμβάνει καμιά μορφή εξαναγκασμού: ούτε οφείλουμε να τον ζήσουμε, ούτε είμαστε υποχρεωμένοι να τον ζήσουμε στην μέγιστη ένταση. Στην περίπτωση μονομερούς προσπάθειας επιβολής του έρωτα από ένα ανθρώπινο ον σε ένα άλλο, το "αίσθημα" το οποίο αποφεύγετε να ονομάσετε λέγεται εγωισμός, διάθεση επικυριαρχίας, δυνάστευσης, έως και "σαρκοφαγία". Το κοινωνικό δόγμα των ανθρώπων μιας απόλυτα γήινης, περιστασιακής ζωής, χωρίς ηθικές αναστολές, το γνωστό: "ότι φάμε, ότι πιούμε κι ότι χάψει ο μπίπ μας", όσο κι αν ορισμένοι απολαμβάνουν ιδιαίτερα το τρίτο μέρος των δραστηριοτήτων, δεν παύει να είναι μια φτηνή και μίζερη θεώρηση της ανθρώπινης ζωής, συνολικά. Και να σκεφτεί κανείς, πως ο έρωτας, πιστεύω, πως δεν αποτελεί παρά ένα μικρό, μόνο, μέρος της αγάπης. Η επιδίωξή μας, πιστεύω, δεν θα πρέπει να είναι να μας αναγνωρίζουν στον δρόμο, αλλά να γνωρίσουμε τον εαυτό μας. Ο σκοπός της ζωής μας δεν είναι να ζούμε για να συγκεντρώνουμε συγγραφικό υλικό, για να διαβάζουμε, για να αγοράζουμε, για να πουλάμε, αλλά να ζούμε για να γινόμαστε καλύτεροι άνθρωποι.
Κ.Δ.: "Μ' άρεσε τότε που ζούσε ο Άθως (σ.σ.: ο επί τριάντα χρόνια σύντροφός της, ποιητής Α. Δημουλάς) και πηγαίναμε διάφορες εκδρομές με το αυτοκίνητο. Ήταν από τις ιδανικές στιγμές. Το ότι υπάρχει ένας άλλος δίπλα σου, ότι ερήμην του σκέφτεσαι και δημιουργείς, είναι πάρα πολύ σπουδαίο. Είχα πολλές φορές σκεφτεί ότι κλέβοντας από την προσοχή του άλλου, κλέβοντας από την άγνοιά του, δημιουργείς. Το ένιωθα με τον Άθω. Τον ευχαριστούσε να το κάνω, βέβαια. Δεν τον ενημέρωνα αλλά δεν με διέκοπτε και ποτέ μαντεύοντας. Ναι, μου είναι αλησμόνητη η σιωπή μέσα στο αυτοκίνητο, ο καθρέφτης δεξιά απ' όπου περνούσαν αποκεφαλισμένα τα τοπία, έχω πολλές εικόνες ακόμα. Αλλά δεν είμαι πια, εδώ και πολλά χρόνια, τρυφερή. Και φοβάμαι ότι αυτό, μάλλον το έκανε ο θάνατος του Άθου. Πολύ το φοβάμαι..."
Γ. Χ.: Ο σιωπηλός και διακριτικός σύντροφος, είναι ο ιδανικός σύντροφος; Μήπως είναι ο σιωπηλός, ταυτόχρονα, και αδιάφορος σύντροφος; Ευτυχία είναι να μοιράζεσαι τις σκέψεις σου με τον/τη σύντροφό σου ή να χαίρεσαι επειδή δεν ταράζουν την ησυχία σου; Η "ιερότητα" της διαδικασίας της προσωπικής δημιουργίας δικαιούται να υποκαθιστά την ανθρώπινη επαφή, επειδή η επικοινωνία μπορεί να διαταράξει την διανοητική ροή της σκέψης μας; Μάλλον, όχι, καθώς κάτι τέτοιο θα νομιμοποιούσε την απομόνωσή μας από τον κόσμο! Μήπως βρίσκετε ανακουφιστικό και απελευθερωτικό το να "κλέβετε από την άγνοια" και να σκέφτεστε "ερήμην" του συζύγου σας, επειδή όσο ζούσε συνήθιζε να γνωρίζει περισσότερα πράγματα από εσάς και εκδήλωνε μια τάση να ελέγχει τη σκέψη σας; Εύχομαι να κάνω λάθος. Ο κόσμος μας είναι ενιαίος, αδιαίρετος και όμορφος λόγω της ποικιλομορφίας αλλά και της ακεραιότητάς του. Δεν δεχόμαστε την "αναπηρία" ενός τοπίου, με το κόψιμό του σε κομμάτια γιατί έτσι διευκολυνόμαστε να συνθέσουμε ένα αυθαίρετο κολάζ λέξεων ή εικόνων που ονομάζουμε, ύστερα, όλο έπαρση: "Το έργο μου!" Το μέρος ενός ανθρώπου που έχει πραγματική αξία είναι το κεφάλι και ιδιαίτερα το πρόσωπο. Χωρίς κεφάλι όλοι οι άνθρωποι είναι ίδιοι, ανάλογα με το φύλο, και δεν είναι τυχαίο πως οι επιχειρηματίες του έρωτα ονομάζονται 'σωματέμποροι' και οι αδίστακτοι εγκληματίες, 'κυνηγοί κεφαλών'. Πολύ φοβάμαι, ότι πάψατε να είστε τρυφερή όχι λόγω του θανάτου του συζύγου σας, αλλά επειδή, μάλλον, δεν υπήρχε ουσιαστική επικοινωνία μεταξύ σας όσο ζούσε και με τον θάνατό του διαπιστώσατε πως, δεν υπήρχαν πλέον περιθώρια αποκατάστασης της επαφής, οπότε γίνατε 'πέτρα'.
Κ.Δ.: "Το τίποτα είναι ένα όνειρο [...] φαντάσου να είναι ένα τίποτα που σε σημαδεύει κιόλας! Να έχει συνείδηση αυτό το τίποτα! Εκτός κι αν δεν υφίσταται ποτέ ψυχή κι έχουμε ένα σώμα που προσποιείται ότι έχει ψυχή. Εγώ θεωρώ πάρα πολύ πονηρό το σώμα και περιεκτικότατο και εφευρετικότατο [....]"
Γ.Χ.: Το τίποτα είναι ένα τίποτα δηλαδή κάτι 'κενό περιεχομένου' και το όνειρο είναι το όνειρο. Το όνειρο έχει υπόσταση, έστω και άυλη και, σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να είναι εξίσου σημαντικό με την πραγματικότητα όταν έχουμε να κάνουμε με προφητικά όνειρα, ή με συμβολικά όνειρα. Πόσο γεμάτος εγωισμό θα πρέπει να είναι ένας νους για να δηλώνει στη βραδιά στον 'Ιανό': "....άμα τον δω τον Θεό και τον αγγίξω, τότε θα πιστέψω!" Ο ποιητής, κατά τη γνώμη μου, όπως και ο καλλιτέχνης, θα πρέπει να είναι περισσότερο πιστός από κάθε άλλο ανθρώπινο ον, γιατί διαφορετικά, όσο κι αν προσπαθήσει με τις δικές του δυνάμεις δεν θα καταφέρει να παράγει τίποτα περισσότερο από ανθρώπινα τεχνουργήματα. Δεν τίθεται θέμα ύπαρξης ή όχι της ψυχής ' ή του Θεού. Οι διαχωρισμοί γίνονται "εκ του πονηρού". Η ζωή στη Γη, είναι ζωή στη Γη ' ο θάνατος είναι διττή κατάσταση: τέλος της γήινης ζωής και είσοδος στη 'μετά θάνατον' ζωή. Διαχωρίζοντας τη γήινη από την 'άλλη' ζωή -με τον θάνατο- και αποδεχόμενοι το ένα ή και το δεύτερο μέρος της, επιλέγουμε την ίδια στιγμή και μια σειρά κανόνων ή, και την απουσία κανόνων. Αν ζούμε χωρίς προοπτική 'άλλης ζωής' μπορούμε να κάνουμε ότι θέλουμε, χωρίς να δίνουμε λογαριασμό σε κανέναν ' δίχως συνείδηση. Είναι πολύ βολικό και γι αυτό πολύ ευτελές, αλλά είναι, βέβαια, της μόδας. Ως έξυπνος πλασάρεται όποιος γελάει με ότι πιστεύεις γιατί, ταυτόχρονα, δεν μπορείς να το αποδείξεις, αλλά δεν γνώρισα κανέναν - από τόσες μαρτυρίες- που να του παρουσιάστηκε η Παναγία ή κάποιος Άγιος στον ύπνο ή στην πραγματικότητα και να μην συγκλονίστηκε. Όσο για τον έρωτα, είναι μια 'Θεία πλάνη'. Εκείνες τις ώρες της απόλαυσης, ξεγελιόμαστε πως είμαστε αθάνατοι, ιδανικοί ο ένας για την άλλη, ώστε να έλθουμε κοντά με σκοπό να αναπαράγουμε ζωή, δηλαδή παιδιά. Ο έρωτας είναι ένας απολαυστικός τρόπος να τεκνοποιήσουμε, όχι απόλαυση για την απόλαυση! Το σώμα από μόνο του, όπως μας παραδίδεται κατά την ημέρα της γέννησής μας, δεν είναι ούτε πονηρό ούτε εφευρετικό ' είναι ουδέτερο ' μετατρέπεται σε ανεξάρτητη οντότητα όταν ο νους πάψει να ασκεί έλεγχο πάνω του και το αφήσει να τείνει προς τη φυσική του κλίση, δηλαδή την ζωώδη. Ο έρωτας δεν είναι ένα άθλημα στο οποίο μια καλή επίδοση μπορεί να οδηγήσει σε ατομική ή κοινωνική διάκριση, ούτε μια ευχάριστη, δημιουργική απασχόληση. Ο έρωτας είναι ωραίος γιατί διαρκεί όσο επιτρέπει η φυσική αντοχή των ανθρώπων που ενώνονται. Το γεγονός πως δεν γνωρίζουμε πότε θα φτάσει η ημερομηνία λήξης της ικανότητάς μας να κάνουμε έρωτα, δεν σημαίνει πως πρέπει "να το παρακάνουμε όσο μπορούμε" επειδή αγχωνόμαστε πως σύντομα θα "μας ...τελειώσει!".
Ο ποιητής όπως και ο φιλόσοφος δεν είναι αυθύπαρκτη οντότητα, αλλά έκφραση μιας ανθρώπινης πλευράς ' αυτής του καλλιτέχνη ' του δημιουργού ' του ανθρώπου που προσπαθώντας να ερμηνεύσει τον εαυτό του και τον κόσμο, καταλήγει -χωρίς πολλές φορές, να το συνειδητοποιεί- να επιδιώκει τη Θέωση!
Η τέχνη μπορεί να κάνει έναν άνθρωπο καλύτερο ' όχι καλό, και σκοπός της ζωής δεν είναι να γίνουμε καλύτεροι από τους άλλους, αλλά καλοί άνθρωποι.
Γιώργος Χατζηαποστόλου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου