Τι κοιτάς;

Διάλογος με φίλο καθηγητή, σε διάλειμμα μαθήματος στο Κολέγιο:
- Έμεινες πολύ καιρό στην Αμερική, Αντώνη;
- Δεκατρία χρόνια, στη Νέα Υόρκη.
- Να σε ρωτήσω κάτι, έτσι, από περιέργεια;
- (Συγκαταβατική κίνηση του κεφαλιού).

- Ποιά είναι η πιο χαρακτηριστική διαφορά που παρατήρησες στη συμπεριφορά μεταξύ Αμερικανών και Ελλήνων αμέσως μόλις γύρισες στην Ελλάδα;

- Οι Έλληνες κοιτάζουν πολύ, δηλαδή επίμονα και παρακολουθούν ότι κι αν κάνεις, ενώ οι ξένοι δεν δίνουν καμιά σημασία, δεν έχουν χρόνο διαθέσιμο ' κοιτάζουν τις δουλειές τους.

Άρχισα να κάνω μια σειρά από σκέψεις επιχειρώντας να ερμηνεύσω γιατί οι συμπατριώτες μας κοιτάζουν τόσο επίμονα τους άλλους, σε έναν μεγαλόφωνο διάλογο με έναν φανταστικό συνομιλητή.

- Γιατί κοιτάζουν γύρω τους οι άνθρωποι;
- Μα για να δουν τι κάνουν οι άλλοι.
- Και αν δουν, τι αποκομίζουν από αυτή την παρατήρηση;

- Κατανοούν ποια είναι η δική τους θέση μέσα στην κοινωνία και 'ανιχνεύουν' ποιες μπορεί να είναι οι δυνατότητες και οι αδυναμίες των άλλων ώστε να προστατευθούν ή να τις αξιοποιήσουν προς όφελός τους, αντίστοιχα.

- Βλέπουν όλα όσα μπορούν να δουν εστιάζοντας το βλέμμα τους σε πρόσωπα και πράγματα του περιβάλλοντος;

- Δυστυχώς ή ευτυχώς γι αυτούς δεν τα βλέπουν όλα ' βλέπουν μόνον όσα μπορεί να επεξεργαστεί και να κατανοήσει ο εγκέφαλός τους.

- Θα μπορούσαμε, δηλαδή, να θεωρήσουμε πως 'βλέπουν' με το μυαλό τους;
- Ναι, θα μπορούσαμε να πούμε κάτι τέτοιο.

- Και όσοι δεν διαθέτουν αρκετό από αυτό που λέμε 'μυαλό' τι βλέπουν ή, μάλλον, με 'τι' βλέπουν;

- Αν υπονοείς πως πρακτικά είναι 'τυφλοί', όχι, δεν είναι . 'Βλέπουν' με τη φαντασία και το ένστικτο αλλά όχι με τη διαίσθηση γιατί αυτό θα προϋπέθετε κάποια αναπτυγμένη πνευματική ευαισθησία. Παρατηρούν, λοιπόν, επίμονα, έως και ενοχλητικά, στοχεύοντας κάθε άνθρωπο που θα τους φανεί περίεργος ή, τέλος πάντων, αξιοπαρατήρητος.

- Γιατί κοιτάζουν τόσο επίμονα;

- Εφόσον δεν διαθέτουν το καλλιεργημένο μυαλό, δηλαδή, έναν ισχυρό επεξεργαστή αισθητηριακών ερεθισμάτων, για να αναλύσουν ποιοτικά ένα πρόσωπο ή ένα αντικείμενο, σε πολύ σύντομο χρόνο, δηλαδή, σε δευτερόλεπτα, συγκεντρώνουν με την αδιάλειπτη παρατήρηση όσο μπορούν περισσότερα ποσοτικά στοιχεία γι αυτό, ώστε να κατανοήσουν την ουσία του.

- Τι προσέχουν περισσότερο;

- Εστιάζουν την προσοχή τους -πιο πολύ- στις κινήσεις και στη συμπεριφορά από τα οποία, βασιζόμενοι στην κοινωνική εμπειρία τους 'συμπεραίνουν' για το ποιόν και τον χαρακτήρα των άλλων.

- Ποιός άλλος λόγος, πέρα από τη χαμηλή πνευματικότητα, ευθύνεται για τον επίμονο τρόπο με τον οποίο ορισμένοι παρατηρούν τους άλλους;

- Η τάση να παρατηρούν επίμονα κάποιοι, μπορεί να έχει σχέση με την εθνικότητα, το θρήσκευμα, το φύλο του παρατηρητή ή του παρατηρούμενου, με την κοινωνική του θέση, την ταξική του προέλευση ή, και, με την οικονομική του κατάσταση.

- Δηλαδή;

- Είναι φυσιολογική ανθρώπινη αντίδραση να κοιτάζει ο ντόπιος τον ξένο, τον διαφορετικό (τον Αφρικανό ή τον Ινδό), ο χριστιανός τον μουσουλμάνο, ο εργάτης τον αριστοκράτη, ο αγρότης τον αστό, ο φτωχός τον πλούσιο, ο άντρας τη γυναίκα, το παιδί τον ενήλικο (και το αντίστροφο), ο άρρωστος τον υγιή, ο πεινασμένος τον χορτάτο.

- Ναι, αλλά τι θα κερδίσει, κοιτάζοντάς τον; Μήπως θα χορτάσει, θα γίνει πλουσιότερος, ελκυστικότερος, ή καλύτερα στην υγεία του;

- Μάλλον δε θα γίνει τίποτα απ' όλα αυτά, αλλά ίσως να αισθανθεί πως μπορεί να αρχίσει να γίνεται κάτι από όλα αυτά.

- Μα πώς; Δεν καταλαβαίνω!

- Οι άνθρωποι είμαστε κοινωνικά ζώα ' πολλές φορές δεν ζητάμε λύση στα προβλήματά μας, αλλά να μας λαμβάνουν υπόψη τους οι άλλοι. Αν αυτοί που υφίστανται ένα έντονο βλέμμα δώσουν σημασία στον παρατηρητή ' γυρίσουν προς το μέρος του ' πιθανώς, του χαμογελάσουν, ίσως του μιλήσουν ή τον ρωτήσουν, για παράδειγμα, που βρίσκεται μια οδός, πως θα μπορούσαν να φτάσουν εκεί κλπ. τότε ο παρατηρητής αισθάνεται χρήσιμος, επομένως 'υπάρχει'. Οι καθημερινοί άνθρωποι -που δεν είναι ούτε απλοί ούτε ανώνυμοι- συμβαίνει κάτω από ορισμένες οικογενειακές ή κοινωνικές συνθήκες να φαντάζουν ασήμαντοι σε σημείο να έχουν -με κάποιο κοινωνικό μηχανισμό- αποστερηθεί το σώμα τους ' να έχουν γίνει 'διαφανείς', δηλαδή με μια έννοια, αόρατοι. Όλοι αυτοί, 'ζητιανεύουν' ένα βλέμμα, μια απεύθυνση, έναν μικρό και σύντομο κοινωνικό ρόλο. Ακόμη κι αν δεν έχουν καλές προθέσεις και σκοπεύουν να ενοχλήσουν τους άλλους -κοιτάζοντάς τους διαρκώς- με την πιθανή αντίδραση αγανάκτησης των παρατηρούμενων, πάλι θα κερδίσουν για λίγο χρόνο την προσοχή τους και έτσι θα επιβεβαιώσουν τη θέση τους στον κόσμο.

- Μα, είναι δυνατό, να μην έχουν συνειδητοποιήσει πως υπάρχουν; Δεν βλέπουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη, δεν αγγίζουν το σώμα τους, δεν ακούνε την καρδιά τους;

- Βιολογικά υπάρχουν, αλλά κοινωνικά θα τοποθετηθούν μόνον αν τους δώσουν σημασία οι άλλοι, όταν καθρεφτιστεί στα μάτια των άλλων η αποδοχή του κοινωνικού τους ρόλου.

- Θα πρέπει να αισθάνονται πολύ δυστυχείς οι άνθρωποι που κοιτάζουν επίμονα.

- Δε θα το έλεγα ' πολλοί δεν συνειδητοποιούν πως κοιτάζουν ' βυθίζονται στις έγνοιες τους και 'στηρίζουν' το βλέμμα τους πάνω σε ένα αντικείμενο ή ένα πρόσωπο, γιατί αυτή η στάση τους βοηθάει να συγκεντρώσουν τη σκέψη στο ζήτημα που τους απασχολεί.

- Έχω προσέξει ιδιαίτερα τους άντρες που κοιτάζουν επίμονα γυναίκες, όταν το ντύσιμό τους είναι προκλητικό ή το σώμα τους ελκυστικό.

- Ναι, συμβαίνει τακτικά στο δρόμο, στα μέσα μαζικής μεταφοράς, στους χώρους διασκέδασης ή αναψυχής. Είναι γνωστό πως οι άντρες είναι οπτικοί τύποι, δηλαδή προσελκύονται από την εικόνα του γυναικείου σώματος και οι γυναίκες ακουστικοί, δηλαδή μπορεί να τους αρέσει ένα έξυπνο σχόλιο, ακόμη κι αν είναι τολμηρό. Όλα αυτά βρίσκονται στα όρια του φυσιολογικού.

- Τα τελευταία 15-20 χρόνια έχω παρατηρήσει πως κοιτάζουν επίμονα όχι μόνο οι άντρες τις γυναίκες αλλά και οι άντρες άλλους άντρες και οι γυναίκες, άλλες γυναίκες.

- Σε αυτές τις περιπτώσεις, τα συγκεκριμένα άτομα -κοιτάζοντας αδιάκοπα- δεν αναζητούν απλά μια αναγνώριση της ύπαρξής τους, αλλά μια επιβεβαίωση της ταυτότητας του φύλου τους. Είναι 'άντρες' εφόσον έρθουν σε επαφή με άντρες ' γίνονται γυναίκες εφόσον τις δεχθούν και τις αγαπήσουν - ως γυναίκες- άλλες γυναίκες.Το φύλο τους, δηλαδή, δεν είναι 'δεδομένο' ' είναι με κάποιο τρόπο 'αμφιλεγόμενο' ή 'υπό αίρεση'. Δικαιώνεται μόνο στη διάρκεια της ερωτικής επαφής ' αμέσως μετά αναιρείται, για να επιβεβαιωθεί πάλι στην επόμενη συνεύρεση. Στην περίπτωση των σχέσεων μεταξύ ανδρών τίθεται και θέμα ποσόστωσης του ανδρισμού στο άτομο ' δηλαδή ο ένας προσπαθεί να κυριαρχήσει πάνω στον άλλο και οι ρόλοι 'αρσενικού-θηλυκού' εναλλάσσονται σε έναν αέναο αγώνα επικυριαρχίας. Στις γυναίκες η ερωτική επαφή ενέχει περισσότερη τρυφερότητα και στοργή -λόγω της ιδιομορφίας του φύλου-  καθώς συνδέεται περισσότερο με τη μητρότητα και όχι με το ένστικτο του 'πολλαπλασιασμού'.

- Ομολογώ, ότι δεν καταλαβαίνω γιατί να κοιτάζεις έντονα ένα άτομο ομόφυλο μ' εσένα ' πως μπορεί να μη σε έλκει το 'αντίθετο' και να σε έλκει το 'όμοιο'.

- Η ερωτική συμπεριφορά -πέρα από την κληρονομικότητα- έχει τις καταβολές της στην οικογένεια. Αν οι γονείς αγαπούν, φροντίζουν και διαπαιδαγωγούν σωστά τα παιδιά τους, τότε ένα καλό σχολείο ενισχύει τη φυσιολογική ερωτική συμπεριφορά τους ώστε να περάσουν από την εφηβεία στην ενηλικίωση, ανώδυνα. Αν δεν υπάρχει αγάπη και αλληλοσεβασμός και τα ενήλικα άτομα ασκούν στα παιδιά τους λεκτική, σωματική ή σεξουαλική βία, τότε αυτή η συμπεριφορά θα εμποτίσει την παιδική ψυχή και θα εκδηλωθεί στην εφηβεία ή και λίγο αργότερα ως ομοφυλοφιλική ή παραβατική συμπεριφορά.

- Και όλα αυτά, να σκεφτεί κανείς πως μπορεί να εκδηλώνονται με το επίμονο βλέμμα.

- "Παντού υπάρχει νόμος' στα μάτια όχι, όμως" λέει μια λαϊκή ρήση. Είναι γνωστό πως όπου δεν υφίσταται νόμος και δεν υπάρχει ο άμεσος φόβος της τιμωρίας, το μόνο που συγκρατεί τους ανθρώπους -αν υπάρχει- είναι η συνείδησή τους.

Εμπιστεύομαι τους ανθρώπους που δεν κοιτάζουν επίμονα, 'λογοκρίνουν' το βλέμμα τους για να μην ενοχλήσουν τους άλλους, αλλά, και δεν φοβούνται να κοιτάξουν κατάματα όταν και για όσο χρόνο χρειάζεται ώστε να γίνει κατανοητή η αλήθεια τους.

Γιώργος Χατζηαποστόλου