Πράγμα και ποίημα

Thomas Stern Eliot

Η παράδοση και το προσωπικό ταλέντο

Στα αγγλικά γράμματα σπάνια μιλάμε για παράδοση και πρέπει να θυμίζουμε στον εαυτό μας ότι η κριτική είναι κάτι το αναπόφευκτο, όπως το ν' αναπνέεις. (σ. 9)

Αναζητούμε διαφορές του ενός ποιητή με τους άλλους και χαιρόμαστε όταν καταφέρουμε να απομονώσουμε μια τέτοια διαφορά. Η αξία ενός λογοτέχνη ή καλλιτέχνη γενικά, δεν ορίζεται για το άτομο αυτό καθαυτό αλλά σε σχέση με τους νυν ζωντανούς και πρώην ζωντανούς συναδέλφους του. (σ.σ. 10-11)  Εγώ φρονώ πως η πολλή μάθηση νεκρώνει ή παραμορφώνει την ποιητική ευαισθησία. (σ. 12) Η πρόοδος ενός ποιητή είναι μια συνεχής αυτοθυσία, μια συνεχιζόμενη απόσβεση της προσωπικότητάς του. (σ. 13) Η τίμια κριτική δεν πρέπει να απευθύνεται πάνω στον ποιητή, αλλά πάνω στην ποίηση.(σ. 14) 

Η δουλειά του ποιητή δεν είναι να βρει καινούργιες συγκινήσεις αλλά να χρησιμοποιεί τις συνηθισμένες συγκινήσεις και να τις επεξεργάζεται στην ποίηση. (σ. 16) Η ποίηση είναι μια διαφυγή από τη συγκίνηση, μια διαφυγή από την προσωπικότητα. (σ.σ. 16-17) Ο ποιητής δεν μπορεί να φτάσει αυτό το απρόσωπο της αληθινής ποίησης δίχως να παραδώσει ολοκληρωτικά τον εαυτό του στην εργασία που θα γίνει. (σ. 17) 

Η σημερινή παιδεία και οι κλασικοί

Πολιτική - Κοινωνία - Οικονομία > Φιλοσοφία ζωής > Θρησκευτικά προβλήματα > Παιδεία

Παιδεία δεν είναι το ατομικό "δικαίωμα" που έχει ο καθένας στη γνώση, ανεξάρτητο από την ικανότητά του να μορφωθεί. (σ. 19) 

Το πρώτο καθήκον οποιουδήποτε είναι να κάνει την στοιχειώδη παιδεία όσο γίνεται καλύτερη και να περιορίσει τις ανώτερες σπουδές στο ένα τρίτο όσων συμμετέχουν σήμερα. (σ. 20)

Αν η κατοχή της παιδείας δεν σήμαινε:  περισσότερο χρήμα, μεγαλύτερη πολιτική δύναμη και καλύτερη κοινωνική θέση, τότε οι άνθρωποι δεν θα έμπαιναν στον κόπο να μοχθήσουν για να την αποκτήσουν. (σ. 19) Ο μεγάλος αριθμός των μαθητών μιας σχολικής τάξης έρχεται σε αντίθεση με την απόδοση της διδασκαλίας (20 μαθητές είναι καλά ' αν είναι περισσότεροι αυτό αποβαίνει σε βάρος της μαθησιακής διαδικασίας). (σ. 20) Όταν μια χώρα έχει σκορπίσει πολύ χρήμα για την εκπαίδευση δεν είναι αυτονόητο πως το εκπαιδευτικό προσωπικό αμείβεται αρκετά καλά. (σ. 21)

Κοινωνικές αλλαγές σημαίνει αλλαγές στο σύστημα της παιδείας μας, αλλαγές στις αντιλήψεις μας για το ποιός πρέπει να είναι μορφωμένος, πως και ακόμα γιατί. (σ. 21)

Διακρίνουμε τρεις τάσεις στην παιδεία: φιλελεύθερη, ριζοσπαστική και ορθόδοξη. Αν εξετάσουμε την περίπτωση των συγγραφέων, στην πρώτη τάση δεν χρειάζεται να γνωρίζουν ελληνικά και λατινικά, στη δεύτερη δεν χρειάζεται να γνωρίζουν λατινικά, ενώ είναι πολύ χρήσιμο να έχουν μια γενική επιστημονική γνώση (πολιτική οικονομία, κοινωνιολογία, φυσικές επιστήμες), ενώ στην τρίτη τάση, που προσχωρεί και ο συγγραφέας, δεν μπορεί να μην ληφθεί υπόψη ο χριστιανικός πολιτισμός. (σ. 26)

Πολύ σημαντικό για την απόκτηση της παιδείας και την εκγύμναση του μυαλού είναι η επιλογή μιας σειράς θεμάτων, όχι υποχρεωτικά όσων μας αρέσουν ή προτιμούμε. Οι τρεις κατηγορίες θεμάτων που αναφέρονται παρακάτω είναι το ίδιο κακά: 

1. Οι θεωρίες και η ιστορία των θεωριών που δεν συνοδεύονται από την ανατροφοδότηση του μυαλού με γνώσεις και πληροφορίες πάνω στις οποίες είναι δομημένες οι θεωρίες, για παράδειγμα, η πολιτική οικονομία. 

2. Η άσκηση του μυαλού που έχει σχέση με τη γενική βιοπάλη.

3. Η μελέτη της λογοτεχνίας του καθενός στη γλώσσα του. (σ. 22) 

 

Η κοινωνική αποστολή της ποίησης

Τι θα έπρεπε να κάνει η ποίηση;

Ποιά προμελετημένη, συνειδητή,κοινωνική αποστολή μπορεί να έχει η ποίηση;

- Η ποίηση από πολύ παλιά εμφανίστηκε στο θρησκευτικό τελετουργικό. (σ. 28)

- Η ποίηση έχει τον χαρακτήρα "τυπικής, δημόσιας τελετής" στην Αρχαία Ελλάδα. (σ. 28)

- Στην πιο μοντέρνα ποίηση δίνεται το λεγόμενο ηθικό δίδαγμα, δηλαδή υπάρχει η "διδακτική φιλοσοφική ποίηση" που προσφέρει πληροφοριακά στοιχεία. (σ. 29)

- Η δραματική ποίηση (θεατρική ποίηση). (σ. 29)

Η ουσιαστική αποστολή της ποίησης είναι η ανάγνωσή της: 

- να δίνει κάποια ευχαρίστηση, να επιτρέπει -μέσα από τη γνώση μιας ξένης γλώσσα;

- την απόκτηση ενός είδους συμπληρωματικής προσωπικότητας για τον μεταφραστή ή τον αναγνώστη της ξένης ποίησης,

- τη συνειδητή συμμετοχή των αναγνωστών σε καινούργια αισθήματα,

- μια αίσθηση αθανασίας, καθώς τα πρόσωπα της μυθοπλασίας παρότι είναι πεθαμένα "παραμένουν ζωντανά". (σ.σ. 32, 33, 35)  

Εμείς οι ίδιοι δεν είμαστε τα ίδια πρόσωπα που είμαστε έναν χρόνο πριν και αυτός είναι ο λόγος που δεν μπορούμε να τα καταφέρουμε να σταματήσουμε να γράφουμε ποίηση. (σ. 34)

Πολύ λίγο ενδιαφέρει αν ένας ποιητής έχει ευρύ ακροατήριο στον καιρό του. Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι θα πρέπει να υπάρχει ένα μικρό ακροατήριο γι αυτόν σε κάθε γενιά. (σ. 34)

Για έναν ποιητή πρέπει να υπάρχει στον δικό του καιρό μια μικρή εμπροσθοφυλακή ανθρώπων, που είναι σε θέση να εκτιμήσουν την ποίηση και έτοιμοι να αφομοιώσουν την καινοτομία πολύ γρήγορα. (σ. 35) 

Η ποίηση, όπως και κάθε στοιχείο σ' αυτή τη μυστηριώδη κοινωνική οντότητα που την ονομάζουμε "κουλτούρα", πρέπει να εξαρτάται από πάρα πολλές περιπτώσεις που ξεπερνούν τον έλεγχό της. (σ. 36)

Η ιστορία της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας δείχνει ότι καμιά λογοτεχνίας δεν είναι ανεξάρτητη από τις άλλες αλλά υπάρχει ένα συνεχές δώσε-πάρε και κατά καιρούς μια αναζωογόνηση με ώθηση εξωτερική (σ. 37) Προσπαθώντας να κατανοήσω ένα κομμάτι πεζογραφίας ή ποίησης, αν δεν ακολουθήσω τη μέθοδο του δασκάλου που επιχειρεί να μεταφράσει κάθε λέξη κατανοώντας τη γραμματική και το συντακτικό θα έπρεπε να σκεφτώ το κομμάτι στα αγγλικά. Άλλοτε, παρότι συνέχισα να έχω τις ίδιες γλωσσικές δυσκολίες, αισθανόμουν να καταλαβαίνω το ποίημα ή το πεζό χωρίς αυτό να είναι μια ψευδαίσθηση, μια φαντασίωση, αλλά όπως διαπίστωνα αργότερα, πραγματική κατανόηση. (σ. 38)

Άν μου έλεγαν πως σε μια χώρα δεν γράφεται πια ποίηση θα το θεωρούσα σαν την αρχή μιας παρακμής καθώς οι άνθρωποι θα έπαυαν να εκφράζονται και να είναι ικανοί να αισθάνονται τις συγκινήσεις των πολιτισμένων. (σ. 39)

Η μουσική της ποίησης

Ο ποιητής όταν μιλάει ή γράφει έχει ιδιαίτερες επιφυλάξεις και ξεχωριστούς περιορισμούς και όταν διαμορφώνει θεωρίες για την ποιητική δημιουργία είναι πιθανόν να γενικεύει έναν τύπο εμπειρίας. (σ. 40) 

Ο κριτικός ασφαλώς πρέπει να ανήκει στους μορφωμένους, όπως και ο μορφωμένος να έχει την ιδιότητα του κριτικού (σ. 41) Δεν ήμουν ποτέ ικανός να συγκρατήσω τις ονομασίες των ποδών και των μέτρων και να σεβαστώ τους καθιερωμένους κανόνες της προσωδίας. (σ. 41) Όμως, μόνο η μελέτη, όχι της ποίησης αλλά των ποιημάτων, μπορεί να γυμνάσει το αυτί μας. (σ.42) 

Αν η ποίηση είναι τονική η συλλαβική, με ρίμα ή χωρίς ρίμα, έμμετρη ή ελεύθερος στίχος,δεν έχει την έννοια ότι θα χάσει την επαφή της με τη γλώσσα της κοινής συναλλαγής που όλο αλλάζει. (σ. 42) Όταν μιλάω για τη μουσική της ποίησης δίνω μεγάλη έμφαση στη "συνομιλία", αλλά θα ήθελα να θυμίσω ότι η μουσική της ποίησης δεν είναι κάτι που υπάρχει χώρια από το νόημα. (σ. 42) 

Υπάρχουν ποιήματα που μας συγκινούν με τη μουσική τους και αφήνουν αυτονόητο το όνομα και άλλα όπου παρακολουθούμε το νόημα και συγκινούμαστε με τη μουσική χωρίς να το προσέξουμε. (σ. 43) 

Η ερμηνεία που δίνει στην ποίηση ο αναγνώστης μπορεί να διαφέρει από την εμπειρία που προκάλεσε τη γραφή του στον συγγραφέα και μπορεί να είναι ακόμα και καλύτερη από αυτήν. (σ. 44) Η σύγχρονη ποίηση πρέπει να είναι τόσο σχετική με την ομιλία του καιρού του, ώστε αυτός που την ακούει ή που τη διαβάζει να μπορεί να πει: "να πως έπρεπε να μιλάω αν μπορούσα να μιλήσω ποιητικά". (σ. 44) Η μουσική της ποίησης λοιπόν, πρέπει να είναι μια μουσική κρυμμένη στον καιρό της. (σ. 45) 

Φυσικά, δεν χρειαζόμαστε ο ποιητής, να αποδίδει μόνο ακριβώς το ιδίωμα της κουβέντας αυτού του ίδιου, της οικογένειάς του, των φίλων του και της ιδιαίτερης περιοχής του. (σ. 45) Πρέπει να φτιάξει τη μελωδία του και την αρμονία πέρα από ήχους που έχει ακούσει. (σ. 45) 

Θα ήταν, όμως, λάθος να υποθέσουμε ότι ολόκληρη η ποίηση πρέπει να είναι μελωδική ' ένα μέρος από την ποίηση έχει σκοπό να τραγουδιέται ' η περισσότερη ποίηση στους μοντέρνους καιρούς είναι φτιαγμένη για να μιλιέται. (σ. 45) Και υπάρχουν πολλά παραδείγματα για να μιλιούνται πέρα από το ζουζούνισμα των μελισσών είτε το μουρμουρητό από τα περιστέρια στις αιώνιες φτελιές. (σ. 45) 

Το όλο ποίημα δεν χρειάζεται να είναι στο σύνολό του μελωδικό, δηλαδή να είναι φτιαγμένο από "ωραίες λέξεις". Άλλωστε, άσχημες είναι οι λέξεις που δεν ταιριάζουν να βρίσκονται μαζί και δεν έχει να κάνει η ωραιότητα ή ασχήμια με τις λέξεις τις ίδιες όταν βρίσκονται απομονωμένες. (σ. 46) 

Νομίζω πως κάθε ποιητής μπορεί να κερδίσει πολλά από τη σπουδή της μουσικής, ειδικά, σε ότι αφορά την αίσθηση του ρυθμού και την αίσθηση της δομής. (σ. 46) Αν όμως ο ποιητής ακολουθήσει πιστά τις μουσικές αναλογίες μπορεί το ποιητικό αποτέλεσμα να είναι τεχνητό. (σ. 47) 

Αποσπάσματα από κριτική και θεωρίες του πάνω στην καλλιέργεια της ποίησης και της τέχνης (δημοσιευμένες σε περιοδικά)

Η Αγγλία τοποθετώντας τους μεγαλύτερους συγγραφείς της σε ένα θησαυροφυλάκιο από όπου δεν μπορούν να μας συμβουλεύσουν να γίνουμε καλύτεροι -με αυτή την έλλειψη επικοινωνίας- συμβαίνει να γινόμαστε χειρότεροι συγγραφείς. Δεν μάθαμε να κριτικάρουμε τον Κητς, τον Σέλλεϋ, τον Γουόρντσγουορθ, δηλαδή δεν κάναμε αυτό που είναι βασικό για κάθε γενιά:  να μάθει να ξαναεκτιμάει κάθε τι γι αυτό το ίδιο. Ο Πάουντ, ο Τζόυς, ο Λιούις γράφουν τόσο ζωντανά αγγλικά που μας επιτρέπουν να καταλάβουμε, για παράδειγμα, τη φρίκη του θανάτου. (σ. 48)

Το μυαλό του ποιητή είναι πραγματικά ένας δέκτης να αρπάζει και να εναποθηκεύει άπειρα αισθήματα, φράσεις, εικόνες που παραμένουν εκεί ωσότου όλα τα μόρια που μπορούν να ενωθούν, για να σχηματίσουν ένα νέο, σύνθετο σώμα, είναι παρόντα όλα μαζί. (σ. 48)

Αν συγκρίνετε κάμποσα αντιπροσωπευτικά κομμάτια της μεγάλης ποίησης, βλέπετε πόσο μεγάλη είναι η ποικιλία των τύπων του συνδυασμού και επίσης, πόσο καθολικά ένα μισο-ηθικό κριτήριο "υπεροχότητας" χάνει το στόχο. Γιατί δεν είναι η μεγαλοσύνη ή η ένταση των συγκινήσεων, συστατικά της μεγάλης ποίησης, αλλά η δύναμη, η πίεση με την οποία τα αντιπροσωπευτικά κομμάτια συγχωνεύονται στη θέση τους στο ποίημα. (σ.49) 

Ποίηση είναι να αποφεύγεις τη συγκίνηση, να μην εκφράζεις την προσωπικότητά σου, να μη θεωρείς ανάγκη να ενδιαφέρεσαι για τη φιλοσοφία ή κάποιο άλλο θέμα. (σ. 49)

Αυτό πρέπει να προσπαθούμε ' να ξεπεράσουμε την ποίηση, όπως ο Μπετόβεν στα τελευταία του έργα, κατάφερε να ξεπεράσει τη μουσική. (σ. 50)

Αν παραπονιέστε ότι ένας ποιητής είναι σκοτεινός και απευθύνεται σε έναν μικρό κύκλο μυημένων αναγνωστών, να έχετε υπόψη σας πως ο ποιητής προσπαθεί να βάλει σε λέξεις κάτι που δεν θα μπορούσε να ειπωθεί παρά μόνο από την ποίηση. Αξίζει, λοιπόν, να μελετήσετε αυτή τη γλώσσα και να διδαχθείτε. (σ. 51)  

Πηγή: Μερόπη Οικονόμου (μτφρ. επιλογές), Δοκίμια, Εκδ. Καραβίας Αθήνα 1980, σ.σ. 192.

(Πρόκειται για μια συρραφή και ανασύνθεση ορισμένων τμημάτων δοκιμίων του T.S.Eliot αυτής της μικρής ανθολογίας πέντε  Άγγλων και μιας Αγγλίδας, εξαιρετικών δοκιμιογράφων)

Γιώργος Χατζηαποστόλου