Οι, μετά Φρόυντ, προφήτες - Ζακ Λακάν

Jaques Lacan                                           Sigmund Freud

Ολοκλήρωσα πρόσφατα (πριν από δύο ημέρες) την πρώτη ανάγνωση των έργων του Λακάν. Μετέφερα τα βιβλία του από την αγγλική και τη γαλλική γλώσσα, στα Ελληνικά, με τις απαραίτητες διορθώσεις. Ο μηχανικός μεταφραστής του Διαδικτύου μοιάζει με άνθρωπο - μεταφραστή που έχει πάθει εγκεφαλικό, αλλά επιμένει να μεταφράζει. Αν κάποιος διακρίνει και κατανοήσει τα στοιχεία της "πάθησής του" τότε  αυτή η μηχανή γίνεται ένας φιλικός βοηθός. Πιθανότατα ξέρετε για τι μιλάω! Ενδεικτικά αναφέρω ότι δεν θεωρεί απαραίτητα τα άρθρα και γι αυτό τα παραλείπει, μπερδεύει τα "φύλα" των λέξεων, δεν γνωρίζει το ελληνικό συντακτικό και γενικά δεν έχει καθόλου φαντασία -ότι βλέπει, μεταφράζει- πάντως, φαίνεται "καλό παιδί".

Ξεκίνησα τη μελέτη από ανάγκη να γνωρίσω έναν διάσημο ψυχίατρο-ψυχολόγο για τον οποίο μιλούσαν όλοι και λίγοι τoν γνωρίζουν σε βάθος. Συνέχισα την ανάγνωση παρασυρμένος από τον ζωντανό προφορικό λόγο -καταγραφή των διαλέξεων- του συγγραφέα στις πανεπιστημιακές του παραδόσεις και ολοκλήρωσα το διάβασμα, πεπεισμένος πως είναι διαφορετικό πράγμα η φήμη και διαφορετικό η ουσία του έργου ενός ψυχολόγου.

Ο Ζακ Λακάν είναι ίσως ο πιο γνωστός σχολιαστής έργων του Φρόυντ ' έτσι τουλάχιστον ξεκίνησε την ακαδημαϊκή του πορεία. Θα μπορούσε να ασχοληθεί και με άλλες, παρεμφερείς δραστηριότητες όπως την παρουσίαση λογοτεχνών, φιλοσόφων (αρχαίων και σύγχρονων), άλλων ψυχολόγων (πράγμα που έκανε σε έναν βαθμό), ακόμη και επιστημόνων (από τον Εμπεδοκλή και τον Ντάρβιν έως τον Αϊνστάιν).

Προσπάθησε να σχηματοποιήσει και με τον τρόπο αυτό να κάνει περισσότερο σαφείς τις έννοιες τις οποίες πρότεινε στο έργο του, απορρίπτοντας σε μεγάλο βαθμό την μέθοδο της ψυχανάλυσης, που εισήγαγε ο Φρόυντ. 

Ερευνώντας λίγο τη ζωή του, σχημάτισα την εικόνα πως έχουμε να κάνουμε με μια ιδιοφυή προσωπικότητα που του άρεσε να οριοθετεί τον διανοητικό του χώρο, να βασίζει τη σκέψη του στη λογική, αλλά να μην διστάζει να χρησιμοποιήσει και τον παραλογισμό αν θεωρούσε πως αυτό θα βοηθούσε τον συλλογισμό του να γίνει πιο κατανοητός και κυρίως περισσότερο αποδεκτός από το κοινό των διαλέξεών του.

Η βασική δυσκολία του Λακάν, όπως γράφει, ήταν η γλωσσική προσέγγιση των έργων του Φρόυντ τόσο από τα γερμανικά (πρωτότυπη γλώσσα των κειμένων) όσο και από τα αγγλικά. Σε ένα σημείο παραπονιέται για τη δυσκολία στη μετάφραση της ορολογίας του Φρόυντ, λέγοντας πως τα γαλλικά ήταν σε μερικές περιπτώσεις "η τρίτη, κατά σειρά γλώσσα" στην οποία μεταφράστηκαν τα έργα.

Στα 27 βιβλία του, τα οποία βρίσκονται σχεδόν όλα στο Διαδίκτυο -τόσο σε γαλλικές όσο και αγγλικές μεταφράσεις- πρόσεξα πως υπάρχει μια αμεσότητα στην επικοινωνία με τους παρόντες φοιτητές και ψυχολόγους, ανοίγεται αβίαστα και με φυσικό τρόπο ένας διάλογος που θα περίμενε κανείς να είναι μια απόλυτα ελεύθερη και δημοκρατική πράξη, αλλά δεν είναι τελικά. Πρόκειται για μια έντεχνη προσπάθεια καθοδήγησης των συνομιλητών να καταλήξουν στα συμπεράσματα που προτιμάει ο Λακάν.

Επανέρχομαι σε αυτό που έλεγα προηγουμένως σχετικά με την προσωπικότητα του Λακάν.

Μια από τις -θεμιτές πάντως- ιδιομορφίες της παρουσίασης των διαλέξεών  του και αρκετών από τα τελευταία έργα του, είναι και η εισαγωγή κάποιων "εργαλείων" που διευκολύνουν, κατά τη γνώμη του, την κατανόηση των εννοιών που πραγματεύεται. Προτείνει με το έργο του το Πραγματικό, το Συμβολικό και το Φανταστικό, τις έννοιες του Πατέρα, ενώ επιμένει να ασχολείται σε 8 από τα έργα του με την προσπάθεια ανακαθορισμού και ανατοποθέτησης της έννοιας της ψυχανάλυσης. (Διαλέξεις: 1, 2, 7, 11, 12, 13, 15, 17, 19b). Αξιοσημείωτη είναι η προσπάθειά του από τη μια να προσποιηθεί ότι "απαλλάσσεται" από την επίμονη προσπάθεια διασάφησης των εννοιών, με την υιοθέτηση γενικόλογων τίτλων στις σχετικά προχωρημένες διαλέξεις του, και από την άλλη, να επιμένει να δοκιμάζει μήπως καταφέρει να "εγκλωβίσει" το "Ανείπωτο" ' διαλέξεις: 18 (Σε μια ομιλία που δεν θα ήταν ομοιογενής), 19 (Ή χειρότερα), 24 (Ήξερε πως ήταν μια λαθεμένη κίνηση των φτερών του έρωτα), 25 (Η στιγμή της ολοκλήρωσης) και 27 (Διάλυση). (Σημ. Η 24η διάλεξη, αποδίδεται περιφραστικά γιατί δείχνει να πρόκειται για ιδιωματισμό).. 

Αλλά ας ξεκινήσουμε από βασικές του πεποιθήσεις. Κατά τη γνώμη του δεν υπάρχει Θεός και όποτε αναφέρεται σε Αυτόν, η κίνησή του αυτή αφορά την "εις άτοπον αναγωγή" όσων συναδέλφων ψυχολόγων παρουσιάζουν κάποια θέση ή σκέψη με την οποία διαφωνεί. Έτσι, για παράδειγμα, κάπου διάβασα: "μα για όνομα του Θεού, που το βρήκε αυτό!"

Ενώ η επαγγελματική του οντότητα δομήθηκε πάνω στον σχολιασμό των θέσεων του Φρόϋντ -ειδικά στα πρώτα έργα του- απορρίπτει σχεδόν το σύνολο του έργου του μεγάλου πρωτοπόρου της ψυχολογίας. Αλλά δεν   αρκείται σε αυτή τη γενική τοποθέτηση ' στην προσπάθεια να διαχωρίσει απόλυτα τη θέση και την πορεία του, από αυτή του μεγάλου δασκάλου φτάνει στο σημείο να χαρακτηρίσει τον Φρόϋντ μεγαλομανή, την ψυχανάλυση μια μη-επιστημονική μέθοδο, τη διαδικασία των ελεύθερων συνειρμών ουσιαστικά άτοπη και τη σχέση ψυχαναλυτή και αναλυόμενου -σε ένα από τα τελευταία έργα του- ως μια "αυτιστική σχέση". Επειδή κατανοεί το μέγεθος της κατηγορίας που μόλις ξεστόμισε, βιάζεται να συμπληρώσει πως είναι και ο ίδιος "λίγο" αυτιστικός, αλλά δεν επανορθώνει την κακολογία.

Ο Λακάν βασίζει τη θεωρία του στη γλωσσολογία, χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τη γνώμη συναδέλφων του, όπως μια ψυχολόγος -στις τελευταίες του διαλέξεις- που τον διορθώνει λέγοντας πως η ψυχολογία "δεν βασίζεται στη γλώσσα ' περνάει από αυτήν".

Αναγνωρίζει πως στην προσπάθειά του να εξηγήσει τις έννοιες που εισάγει, γίνεται υπερβολικά φλύαρος και γι αυτό δοκιμάζει να αξιοποιήσει ως ένα είδος παραδειγμάτων ή "βοηθητικών ευθειών" όπως λέγαμε στη Γεωμετρία, απλές συσκευές, όπως τον κόμπο αυξομείωσης ή κόμπο του Μπορρομέ, τις ταινίες ή νήματα και τη λεγόμενη "βάση στήλης" (ή ανθο-στήλης, όπως υπάρχει στην καθημερινή ζωή μας). Ακόμα, από τα μαθηματικά χρησιμοποιεί απλά σχήματα συνόλων που γίνονται όλο και πιο σύνθετα στην εξέλιξη των διαλέξεών του, απλές ισότητες και εξισώσεις και άλλα σχήματα με τα οποία θεωρεί πως διευκολύνει την κατανόηση των εννοιών του και προσδίδει επιστημονικότητα στη θεωρία του, με αποτέλεσμα, άλλοτε να είναι σε συνέπεια με τις προθέσεις του και άλλοτε όχι.

Παραβλέπω το γεγονός πως, τουλάχιστον στα πρώτα χρόνια της ακαδημαϊκής του καριέρας υπήρξε ακραίος συντηρητικός (ακροδεξιός), γιατί στη συνέχεια αφοσιώθηκε αποκλειστικά τόσο στην προβολή του έργου του όσο και στην αυτοπροβολή του. Αν δείτε φωτογραφίες του ή βίντεο στα οποία διδάσκει, η φωνή του φαντάζει αισθησιακή όσο και αυστηρή, οι χειρονομίες του είναι υποβοηθητικές, σαν να επιχειρεί να ανοίξει μονοπάτι σε ένα απάτηρο, παρθένο δάσος ' δίνει την εντύπωση πως γνωρίζει ποιά είναι η αλήθεια, αλλά δυσκολεύεται να τη μεταδώσει στους ακροατές - φοιτητές του είτε επειδή δεν έχει βρει ακόμη τα κατάλληλα εργαλεία γι αυτό, είτε γιατί όσοι τον παρακολουθούν δεν είναι αντικειμενικά σε θέση και, συνακόλουθα, στο κατάλληλο υψηλό επίπεδο, για να την κατανοήσουν.

Η προσπάθεια σχηματοποίησης των εννοιών που παρουσιάζει ο Λακάν, μετατρέπεται σε μια εμμονική επιδίωξη από το μέσο της πανεπιστημιακής πορείας του και μετά ' το βλέμμα του, ο τρόπος που ντύνεται, ο τρόπος που στέκεται, δηλαδή η γλώσσα του σώματος, παραπέμπουν, κατά τη γνώμη μου σε μια εξόφθαλμα ναρκισσιστική προσωπικότητα που προβάλλεται ως πρότυπο εμφάνισης και επιστημοσύνης και απαιτεί να γίνει δεκτή στο σύνολό της.

Είχα διαβάσει παλιότερα πως κατά την τελευταία του διάλεξη μπροστά σε κοινό, δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει την παρουσίαση ' πράγμα αδιανόητο για τον ίδιο και τους παρευρισκόμενους, που είχαν συνηθίσει στις λεκτικές και νοητικές ακροβασίες αυτού του χαρισματικού, οπωσδήποτε δασκάλου, που όμως δεν αντιλαμβανόταν τον εαυτό του ως κοινωνικό ον αλλά ως ένα είδος ακαδημαϊκού "προφήτη" που βρίσκεται απέναντι στους ανθρώπους, για να τους οδηγήσει στην ευτυχία μέσα από την εκτύλιξη της προσωπικής του αλήθειας που θέλει να πιστεύει πως είναι και η απόλυτη.

Η στάση του μου θυμίζει μια έκφραση που συνάντησα στην Αναλυτική Ψυχολογία του Carl Jung, που έλεγε για κάποιον άλλο αντίστοιχα φιλόδοξο και φιλάρεσκο δάσκαλο: "Αλίμονό μου αν καταλάβουν ότι τους κοροϊδεύω!"

Πιθανότατα, να προέκυψε σε εσάς η απορία, γιατί επέμεινα να διαβάσω το έργο ενός ψυχολόγου με τον οποίο διαφωνώ και σε ότι αφορά της εκπαιδευτική του μέθοδο και σε ότι αφορά την ίδια του την συμπεριφορά ως ανθρώπινης προσωπικότητας.

Η απάντηση μπορεί να σας αιφνιδιάσει, αλλά είναι αληθινή. Αναγνωρίζω στον, τελικά, ανώριμο αυτό άνθρωπο, στοιχεία της νεανικής μου προσωπικότητας, όταν μου άρεσε να εντυπωσιάζω, να παραπλανώ, να λέω μικρά, χαριτωμένα ψέματα για να γίνομαι έστω και παροδικά αποδεκτός. Παρακολούθησα τη διανοητική περιπέτεια αυτού του ανθρώπου και για έναν άλλο λόγο ' γιατί στην προσπάθειά του να εντυπωσιάσει, να φανεί άξιος, να τον θαυμάσουν, καταλήγει συχνά, στο τέλος των συλλογισμών του, σε συμπεράσματα που είναι πυκνά σε νόημα -σχεδόν σοφά- τα οποία δεν μπόρεσαν να εκφράσουν πολλοί σοβαροί, συνεπείς και πειθαρχημένοι ψυχολόγοι που προηγήθηκαν της εποχής του. Κατάφερε να συνδυάσει λογοτεχνία, ψυχολογία, ψυχιατρική και μαθηματικά με έναν πρωτότυπο, ηθελημένα απλό αλλά και, αθέλητα πολύπλοκο τρόπο.

Για να κλείσουμε αυτή τη συνοπτική ανάλυση, ας πούμε πως καταλαβαίνω τους ανθρώπους με προφανή ελαττώματα ' μπορώ να πω, ότι, σχεδόν, τους εμπιστεύομαι! 

Ζακ Λακάν - Σεμινάρια

Α/Α	Λατιν.	Έτος	Τίτλος	Σελ.
1	I	1953-4	Γραπτά της τεχνικής του Φρόυντ	298
2	II	1954-5	Το Εγώ στη Θεωρία του Φρόυντ και η Τεχνική της Ψυχανάλυσης	327
3	III	1955-6	Οι Ψυχώσεις	324
4	IV	1956-7	Οι Σχέσεις του Αντικειμένου	361
5	V	1957-8	Οι Μορφές του Ασυνειδήτου	472
6	VI	1958-9	Η Επιθυμία και η Ερμηνεία της	348
7	VII	1959-0	Η Ηθική της Ψυχανάλυσης	583
8	VIII	1960-1	Η Μεταβίβαση [Μεταφορά]	373
9	IX	1961-2	Η Ταυτότητα	313
		1963	Οι έννοιες του Πατέρα (συμβολική, φανταστική & πραγματική)
10	X	1962-3	Άγχος	313
11	XI	1963-4	Οι Τέσσερις Θεμελιώδεις Έννοιες της Ψυχανάλυσης	326
12	XII	1964-5	Κρίσιμα Προβλήματα για [λύση από] την Ψυχανάλυση	393
13	XIII	1965-6	Το αντικείμενο της Ψυχανάλυσης	310
14	XIV	1966-7	Η Λογική της Φαντασίας	190
15	XV	1967-8	Η Ψυχαναλυτική Πράξη	213
16	XVI	1968-9	Από το Ένα στο Άλλο	443
17	XVII	1969-0	Η Αναστροφή της Ψυχανάλυσης	263
18	XVIII	1971	Σε μια ομιλία που δεν θα ήταν ομοιογενής	188
19	XIX	1971-2	...Ή [ακόμη] χειρότερα	194
	XIX.b	1971-2	Η γνώση του ψυχαναλυτή	231
20	XX	1972-3	Η Επαναπρόσκληση	242
21	XXI	1973-4	Οι μη απατηλές περιπλανήσεις / Οι Έννοιες του Πατέρα	254
22	XXII	1974-5	RSI (Real, Symbolic, Imaginary)	179
23	XXIII	1975-6	Το Σύμπτωμα	72
24	XXIV	1976-7	Ήξερε πως ήταν μια λαθεμένη κίνηση των φτερών του έρωτα	134
25	XXV	1977-8	Η στιγμή της ολοκλήρωσης	125
26	XXVI	1978-9	Τοπολογία και Χρόνος	5+4
27	XXVII	1980	Διάλυση	28

 Πηγή: https://nosubject.com/Jacques_Lacan:Seminars

   

Γιώργος Χατζηαποστόλου