Σάββατο 21 Ιανουαρίου 2023

Εδώ το όνειρο κι εκεί το θαύμα


 
Ό Λιούις Κάρολ πέτυχε αυτό που κανένας άλλος δεν μπόρεσε ποτέ, δηλαδή, να αναπλάσει τον κόσμο της παιδικής ηλικίας . Η Αλίκη δεν είναι παιδικό βιβλίο' είναι το μοναδικό βιβλίο με το οποίο ξαναγινόμαστε παιδιά.
Βιρτζίνια Γουλφ  (λόγια από το οπισθόφυλλο του βιβλίου) 

Σκόρπιες σκέψεις και αυθαίρετες συνδέσεις

Ας πούμε πως θα ήθελα πολύ να μπορούσα να συμμετάσχω στον κόσμο αυτού του παραμυθιού ή σε ένα ανανεωμένο αντίγραφό του. Θα ασχοληθούμε και με τους δύο εαυτούς της Αλίκης, όπως γράφει ο Κάρολ. Δυστυχώς, επειδή έχω μεγαλώσει περισσότερο απ' όσο θα έπρεπε για να έχω διατηρήσει τον απαιτούμενο, για τον ρόλο, βαθμό παιδικότητας, θα περιοριστώ να καταθέσω τη γνώμη μου σχετικά με τον μύθο της ιστορίας ' ή, μάλλον, θα ήταν προτιμότερο να πω, με την ιστορία του μύθου.

Θεωρώ αυτό το παραμύθι ως "οδηγό μελέτης" για κοινωνικά απροσάρμοστους ενήλικες (γονείς, δασκάλους), μια άσκηση αυστηρής αλλά απόλυτα βάσιμης κριτικής, για την πολιτική και οικονομική εξουσία και μια ονειρική περιπλάνηση που δείχνει αυτοσχέδια, μα είναι  πολύ προσεκτικά δομημένη. Στο τέλος της -όπως, άλλωστε, συνηθίζεται σε όλα τα έγκυρα ψυχοκοινωνικά τεστ- δίνει τις απαντήσεις, αλλά σε ερωτήματα που δεν έχουν τεθεί, απλά "συμβαίνουν" γιατί είναι "φυσικό" και "αυθόρμητο" να γίνονται. 

Η Αλίκη είχε βαρεθεί να κάθεται δίπλα στην αδελφή της -ένα θύμα της τυπικής εκπαίδευσης- στην όχθη του ποταμιού που κυλούσε αργά και μονότονα. Έριξε μια κλεφτή ματιά στο βιβλίο που κρατούσε, αλλά δεν παρατήρησε ούτε εικόνες ούτε διάλογο. Τι νόημα έχει, σκέφτηκε, να κοιτάζει κάποιος ένα τέτοιο βιβλίο. Τι ενδιαφέρον θα έβρισκε σε αυτό; Πολλές φορές ακούγεται ότι αρχικά οι εικόνες και στη συνέχεια οι διάλογοι βοηθούν στην ανάπτυξη της φαντασίας του παιδιού και τέλος τα αμιγή κείμενα -με την προσθήκη της εμπειρίας, βέβαια, αναπτύσσουν τη μνήμη και την κριτική σκέψη.

Εκείνη τη στιγμή συνέβη κάτι αναπάντεχο: ένας λευκός λαγός με κόκκινα μάτια πέρασε μπροστά της ' κοντοστάθηκε, έβγαλε από την τσέπη του ένα ρολόι και μονολόγησε:   Πώ, πω, πόσο άργησα, αν δεν προλάβω θα με τιμωρήσει η βασίλισσα! και άρχισε να τρέχει . Αυτή ήταν η ευκαιρία που ζητούσε η Αλίκη για να διώξει τη βαρεμάρα ' αποφάσισε να ακολουθήσει το λαγό!

Η Αλίκη κατέβηκε από μια σήραγγα σε έναν σπηλαιώδη χώρο στον δρόμο για κέντρο της γης, σε μια αναζήτηση της τοποθέτησης του εσωτερικού της εαυτού μέσα στο "σώμα" της γης. Από αυτή την άποψη το παραμύθι είναι το αντίστροφο του "Μικρού πρίγκιπα" που ήρθε από άλλο πλανήτη και κοίταζε διαρκώς τον ουρανό και τ' αστέρια.  Ο φυσικός χώρος που βλέπει δεν διαφέρει σε τίποτα από τη ζωή που παρατηρείται στην επιφάνεια της γης. Υπήρχε για παράδειγμα το δάσος, η λίμνη που σχηματίστηκε από τα δάκρυά της Αλίκης, τα ζώα, το σκουλήκι, δέντρα, φυτά, το μανιτάρι  που δεν ήταν δηλητηριώδες, αλλά δημιουργούσε την απίθανη παρενέργεια να αυξάνει  ή να μειώνει το ύψος της Αλίκης ανάλογα με τον χώρο που επρόκειτο να μπει κάθε φορά. Να το πούμε διπλωματία, να το πούμε κοινωνική προσαρμοστικότητα, να το πούμε οδικό χάρτη για την εισαγωγή στον Παράδεισο, στην πύλη του οποίου, επειδή είναι μικρή, σύμφωνα με την ορθόδοξη χριστιανική πίστη, για να "εισέλθει" κάποιος πρέπει να σκύψει ή να είναι παιδί;  

Η Αλίκη μετά τον λαγό, συνάντησε τον γύπα, την χελώνα, τον γάτο, αλλά πολύ πριν να συμβούν όλα αυτά φαίνεται πως ο συγγραφέας είχε συναντήσει τον Αίσωπο (ο λαγός και η χελώνα) και είχε προφητεύσει τον ρόλο της γάτας ως του τελευταίου ζώου που προσήλθε στη συνέλευση στο έργο του Τζώρτζ Όργουελ: "Η επανάσταση των ζώων". Η βασίλισσα -το πιο ισχυρό και γι αυτό καίριο πιόνι για την διαδικασία του παιχνιδιού του σκακιού- ήταν μια "στρίγγλα" που δεν έγινε αρνάκι αλλά ήταν συνεπής προς την σαδιστική της προσωπικότητα. Ο βασιλιάς, η βασίλισσα και τα άλλα ευγενή -ή αν προτιμάτε υψηλά πρόσωπα της ιστορίας δεν ήταν παρά τραπουλόχαρτα με δύο όψεις και όχι τρισδιάστατα πρόσωπα όπως οι άνθρωποι, τα ζώα, και ο φυσικός κόσμος γενικά. Πλήρης αποδόμηση και απαξίωση της μοναρχίας, ως συστήματος πολιτικής διακυβέρνησης.

Πιστεύω πως το παραμύθι αυτό αποτελεί εισαγωγή των παιδιών στον κόσμο των μεγάλων. Καταφέρνει να λειτουργήσει ως σύνοψη ενός πολύ μεγαλύτερου παραμυθιού, αν είχε o Κάρολ την πρόθεση ή τη διάθεση να το αναπτύξει σε όλη του την έκταση. Είναι επίσης ένα είδος "οδηγού μελέτης".  Δεν απευθύνεται  στα παιδιά που έτσι κι αλλιώς διαθέτουν απεριόριστη φαντασία, αλλά στους ενήλικες που την  έχουν χάσει από καιρό στην εκπαιδευτική και επαγγελματική τους πορεία μέσα στον κόσμο της πολιτικής εξουσίας με τη διάθεση της αναζήτησης οικονομικής ισχύος και της κοινωνικής καταξίωσης. Ο μύθος της ιστορίας αυτής "αποτρέπει" τους μεγάλους από το να εμποδίσουν την ανάπτυξη της παιδικής φαντασίας ή πάντως, λειτουργεί ως "παράδειγμα" και ως ένα είδος "έρευνας εργασίας" στον χώρο της παιδικής πνευματικής δημιουργικότητας. Ο συγγραφέας προτείνει τη θετική πλευρά μιας δημιουργικής εκπαίδευσης και δεν μπαίνει στον κόπο να ακολουθήσει την "πεπατημένη" οδό του τι κακό θα συμβεί αν δεν κάνουμε το σωστό για την ανάπτυξη των παιδιών. Δεν τονίζει, δηλαδή, πως οι μεγάλοι καταλήγουν να μειώσουν την παιδική διανοητική εξέλιξη  με την αυταρχική εκπαίδευση που ασκούν οι δεσποτικοί ενήλικες γονείς ή τα ακριβά, αυστηρά σχολεία. Αντιλαμβάνεται τη φαντασία ως ελευθερία εφαρμοσμένη στην πράξη!

Ένα δέντρο στον μύθο αυτό, είχε μια πόρτα που κάποιοι άνθρωποι κατασκεύασαν και οδηγούσε σε έναν άλλο κόσμο, όπως το δέντρο που μεγάλωσε στο Μπρούκλιν (Μπέτυ Σμιθ).  Έτσι ακριβώς χρειάζεται να φερόμαστε όλοι προστατεύοντας κάθε ζωντανό οργανισμό, αναπτύσσοντας με τον τρόπο αυτό την οικολογική μας συνείδηση.

Ο λαγός, ένα σύμβολο ταχύτητας, ευκινησίας  αλλά και φόβου (έγινε ... λαγός, η καρδιά του χτυπάει σαν του λαγού κ.ά.) που προτείνει τη φυγή ως μέθοδο αποφυγής του κινδύνου ' "δέκα λογιών οι παλικαριές ' οι εννιά να δραπετεύεις" (Δ. Σαββόπουλος).  

Ο ρόλος του χρόνου στον μύθο σημειώνεται επίσης με απλότητα, φυσικότητα και χάρη. Ο λαγός έβγαλε από την τσέπη του ρούχου του ένα ρολόι γιατί είναι απόλυτα φυσικό να θεωρεί τον εαυτό του ισότιμο -αν όχι ανώτερο- με τους ανθρώπους που ντύνονται και μετρούν τον χρόνο. Η "σκουληκίνα" (κάμπια κατά τον μεταφραστή Μ.Κ.) κάπνιζε μακαρίως ναργιλέ γιατί δεν υπάρχουν για τα ζώα και τα έντομα κακές συνήθειες, αλλά μόνο ατομικές επιλογές που δεν χαρακτηρίζονται ' απλά συμβαίνουν.

Η δικαστική εξουσία γελοιοποιείται απροκάλυπτα ' η δίκη όπου παρίσταται η Αλίκη, πέρα από τη σκέψη πως θυμίζει τη "Δίκη" του Κάφκα, θα μπορούσε να θεωρηθεί, κατά τη γνώμη μου, και προεισαγωγή στο θέατρο του παραλόγου: από τον  "Ρινόκερο" ή τη "Φαλακρή τραγουδίστρια"και τις "Ευτυχισμένες μέρες" του Μπέκετ, μέχρι και το έργο του Βασίλη Ζιώγα, στην εποχή μας. 
Η μουσική, όπως και ο κινηματογράφος, η τέχνη των κόμιξ ή των κινουμένων σχεδίων, έχουν επίσης δανειστεί έμπνευση από τις περιπέτειες της Αλίκης και μάλιστα το παλιό, πασίγνωστό ροκ συγκρότημα, οι Jefferson Airplane - στον δίσκο τους: White Rabbit, προτείνουν την ανανέωση της παιδικότητας των ενηλίκων στο όνομα της επαναφοράς της ανθρώπινης αθωότητας στην κατάσταση που βρισκόταν πριν από την διάπραξη του προπατορικού αμαρτήματος.

Όπως όλα τα ρεαλιστικά παραμύθια, έτσι και αυτό των περιπετειών της Αλίκης δεν έχει ούτε ευτυχισμένο ούτε δυστυχές τέλος ' ακολουθεί την πραγματική ζωή και δεν έχει σκοπό να "διδάξει", να "νουθετήσει" και να "δείξει" αλλά μόνο να "παραστήσει" ανεμπόδιστα τι θα μπορούσε να συμβεί σ' εμάς τους ενήλικες αν δεν είχαμε απολέσει την ικανότητα να φανταζόμαστε ελεύθερα. Δεν είναι περίεργη σύμπτωση, επομένως, να γυρίζονται σήμερα κωμικοτραγικές ταινίες όπως: "Μεγέθυνα το παιδί", "Συρρίκνωσα τα παιδιά", όπου ο γονέας-εφευρέτης συμπτωματικά οδηγείται από ένα πείραμα που "ξέφυγε" στο να μεταρέψει τα παιδιά του σε γίγεντες ή σε μικροσκοπικά πλάσματα  που είναι αδύνατο να παρατηρηθούν με γυμνό μάτι και αδύνατο να κατανοηθεί το πραγματικό τους μέγεθος από τον κοινό του νου. .

Υποσημείωση:

Έχει ενδιαφέρον το άρθρο "Ποιά είναι τελικά η Αλίκη" γιατί εξηγεί, νομίζω, πως τα κίνητρα ενός δημιουργού μπορεί να είναι μερικές φορές κατώτερα από ένα συγκεκριμένο έργο του, όπως, για παράδειγμα, το παραμύθι της Αλίκης.

Βιβλιογραφία

Lewis Carroll, Οι περιπέτειες  της Αλίκης στη χώρα των θαυμάτων, μετάφραση Μένης Κουμανταρέας, Εκδ. Ερμείας (χ.χ.) [1991], σ.σ. 160.

Lewis Carroll, Alice's Adventures in Wonderland, Release Date: May 19, 2009 [EBook #28885], 

Robert Douglas-Fairhurst,  The Story of AliceLewis Carroll and the Secret History of Wonderland, Harvill Secker, 2015, σ.σ. 496.

Κατερίνα ΔαφέρμουΠοια είναι τελικά η Αλίκη; The Books' JournalΠέμπτη, 18 Ιουνίου 2015, 
πηγή

Jefferson Airplane-White Rabbit, πηγή: https://www.youtube.com/watch?v=lMyAxotm7I8
Jefferson Airplane - White Rabbit, πηγή: https://www.youtube.com/watch?v=OegvynJ1plk

Γιώργος Χατζηαποστόλου


Δεν υπάρχουν σχόλια: