Η ποιότητα του πλούτου

 

Απελευθέρωση από την κοινωνία της αφθονίας

Αισθάνομαι ευτυχισμένος βλέποντας εδώ τόσα πολλά λουλούδια και γι' αυτό θέλω να σας θυμίσω ότι τα ίδια τα λουλούδια δεν έχουν άλλη δύναμη, παρά μόνο τη δύναμη των ανδρών και των γυναικών που τα προφυλάγουν από την επίθεση και την καταστροφή.

Σαν ένας απελπισμένος φιλόσοφος που γι' αυτόν η φιλοσοφία έχει γίνει ένα με την πολιτική, φοβάμαι ότι θα κάνω σήμερα εδώ μια ομιλία μάλλον φιλοσοφική και πρέπει να ζητήσω την ανοχή σας. Απασχολούμαστε με τη διαλεκτική της απελευθέρωσης [...] όχι μόνο της διανοητικής αλλά αυτής που περιλαμβάνει το πνεύμα και το σώμα, της απελευθέρωσης ολόκληρης της ανθρώπινης ύπαρξης. Σκεφθήτε τον Πλάτωνα: η απελευθέρωση από τη ζωή μέσα στη σπηλιά. Σκεφθήτε τον Χέγγελ: η απελευθέρωση με την έννοια της προόδου και της ελευθερίας στην ιστορική κλίμακα. Σκεφτήτε τον Μαρξ. Με ποιά έννοια τώρα η διαλεκτική είναι απελευθέρωση; Είναι απελευθέρωση από το εμπόδιο ενός κακού και ψεύτικου συστήματος, είτε οργανικό είτε κοινωνικό κι αν είναι, είτε ψυχικό ή διανοητικό: απελευθέρωση με τις δυνάμεις που αναπτύσσονται μέσα σ' ένα τέτοιο σύστημα. (σ. 71) [....] Τώρα τι γίνεται σήμερα στην δική μας κατάσταση. Νομίζω ότι αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση πρωτοφανέρωτη στην ιστορία, γιατί σήμερα πρέπει να απελευθερωθούμε από μια κοινωνία που λειτουργεί σχετικά καλά, που είναι πλούσια και δυνατή. Εδώ μιλώ για την απελευθέρωση από την κοινωνία της αφθονίας, δηλαδή την προηγμένη βιομηχανική κοινωνία. Το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε είναι η ανάγκη της απελευθέρωσης όχι από μια φτωχή, όχι από μια σάπια κι ούτε στις πιο πολλές περιπτώσεις από μια τρομοκρατική κοινωνία, αλλά από μια κοινωνία που αναπτύσσει σε μεγάλη έκταση τις υλικές και τις πολιτιστικές ακόμα ανάγκες του ανθρώπου - μια κοινωνία που, ... διοχετεύει τα αγαθά σ' ένα τμήμα του πληθυσμού μεγαλύτερο από κάθε άλλη φορά. Και αυτό προϋποθέτει ότι αντιμετωπίζουμε την απελευθέρωση από μια κοινωνία όπου η απελευθέρωση είναι φαινομενικά χωρίς μαζική υποστήριξη. Ξέρουμε πολύ καλά τους μηχανισμούς της παραποίησης, της υποβολής και της καταπίεσης που είναι υπεύθυνοι γι' αυτή την έλλειψη της μαζικής υποστήριξης και για την απορρόφηση του μεγαλύτερου μέρους των δυνάμεων της αντίθεσης στο κατεστημένο κοινωνικό σύστημα (σ. 72)

[....] Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε, με πιό ωμό τρόπο, αυτή τη διαλεκτική της απελευθέρωσης σαν ένα φαύλο κύκλο. Η μετάβαση από την εθελοντική σκλαβιά (όπως υπάρχει σε μεγάλη έκταση στην κοινωνία της αφθονίας) στην ελευθερία προϋποθέτει την κατάργηση των θεσμών και των μηχανισμών της καταπίεσης. Και η κατάργηση των θεσμών και των μηχανισμών της καταπίεσης προϋποθέτει την προηγούμενη απελευθέρωση. Όσο για τις ανάγκες νομίζω ότι πρέπει να ξεχωρίσουμε την ανάγκη της αλλαγής των συνθηκών που είναι ανυπόφορες για την ύπαρξη, από την ανάγκη της αλλαγής της κοινωνίας στο σύνολό της. Τα δύο αυτά δεν είναι ταυτόσημα και ούτε βρίσκονται υποχρεωτικά σε αρμονία. Ε ά ν  υπάρχει ανάγκη αλλαγής συνθηκών που κάνουν την ζωή ανυπόφορη, και έχει λογικές ελπίδες επιτυχίας μια τέτοια αλλαγή μέσα στην κατεστημένη κοινωνία καθώς αυτή ανέρχεται και προοδεύει, τότε πρόκειται απλά για μια ποσοτική αλλαγή. Η ποιοτική αλλαγή θα είναι η αλλαγή του ίδιου του συστήματος στό σύνολό του.

Θα ήθελα να δείξω ότι η διάκριση ανάμεσα στην ποσοτική και στην ποιοτική αλλαγή δεν είναι ταυτόσημη με τη διάκριση ανάμεσα στην μεταρρύθμιση και στην επανάσταση. (σ. 75) Η ποσοτική αλλαγή μπορεί να σκοπεύει και να οδηγεί στην επανάσταση. [...] Με άλλα λόγια το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε είναι σε ποιό σημείο η ποσότητα μπορεί να μεταβληθεί σε ποιότητα, η ποσοτική αλλαγή στις συνθήκες και τους θεσμούς μπορεί να γίνει ποιοτική αλλαγή.(σ. 76)

[....] Νομίζω ότι αυτοί οι δύο παράγοντες είναι εσωτερικά δεμένοι και ότι αποτελούν το σύνδρομο της τελευταίας φάσης του καπιταλισμού: δηλαδή την φαινομενικά αδιάσπαστη ενότητα -αδιάσπαστη για το σύστημα- της παραγωγικότητας και της καταστροφής, της ικανοποίησης των αναγκών και της καστολής τους, της ελευθερίας μέσα από ένα σύστημα σκλαβιάς δηλαδή υποδούλωσης του ανθρώπου στον μηχανισμό και την αδιάσπαστη ενότητα της λογικής και του παραλογισμού. [...]

Τώρα η ερώτηση που πρέπει να κάνουμε είναι: γιατί χρειαζόμαστε την απελευθέρωση από μια τέτοια κοινωνία, αν είναι ικανή ... στο μακρινό μέλλον ίσως, ... να νικήσει τη φτώχεια, ... να μειώσει τον κόπο και τις ώρες της δουλειάς και να ανεβάσει το βιοτικό επίπεδο; Και αν το αντίτιμο για όλα τα αγαθά που μοιράζει, γι' αυτή την άνετη σκλαβιά, για όλες τις επιτυχίες αυτές αποσπάται από ανθρώπους που βρίσκονται μακριά από τη μητρόπολη και την αφθονία της; Και αν η ίδια η κοινωνία της αφθονίας δεν αντιλαμβάνεται τι κάνει, πως σκορπίζει τον τρόμο και την υποδούλωση, πως πολεμά την απελευθέρωση σε όλες τις γωνιές του πλανήτη; (σ. 77-78)

Ξέρουμε την παραδοσιακή αδυναμία των συναισθηματικών, ηθικών και ανθρωπιστικών επιχειρημάτων μπροστά σε μια τέτοια τεχνολογική πρόοδο μπροστά στην παράλογη λογική μιας τέτοιας δύναμης. (σ. 78)

[....] Μπορούμε να συνοψίσουμε την τραγική κατάσταση που βρισκόμαστε: Μια ριζική κοινωνική αλλαγή είναι αντικειμενικά απαραίτητη για δυό λόγους : πρώτα γιατί είναι η μοναδική ευκαιρία να διασωθεί η δυνατότητα της ανθρώπινης ελευθερίας και, ακόμα, γιατί είναι διαθέσιμα τα τεχνικά και υλικά μέσα για την πραγματοποίηση αυτής της ελευθερίας. (σ. 79)

 



 

[....] Με άλλα λόγια η απελευθέρωση φαίνεται ότι εξαρτάται από την αναγνώριση και την ενεργοποίηση μιας βαθύτερης διάστασης της ανθρώπινης ύπαρξης αυτής που είναι πιο κάτω από την παραδοσιακή υλική βάση: όχι μιας ιδεολογικής διάστασης που είναι πάνω και πέρα από την υλική βάση, αλλά μια διάσταση πιο υλική και από την ίδια την υλική βάση, μια διάσταση κάτω από την υλική βάση. Θα δείξω αμέσως τι εννοώ.

Η έμφαση στη νέα αυτή διάσταση δεν σημαίνει την αντικατάσταση της πολιτικής από την ψυχολογία, αλλά μάλλον το αντίθετο. Σημαίνει ότι τελικά πρέπει να υπολογιστεί το γεγονός ότι η κοινωνία έχει εισβάλλει στις βαθύτερες ρίζες της ανθρώπινης ύπαρξης, ακόμα και στο ασυνείδητο του ανθρώπου. (σ. 80) Π ρ έ π ε ι   να φτάσουμε στις ρίζες της κοινωνίας μέσα στα ίδια τα άτομα, που με αιτία την κοινωνική μηχανή, αναπαράγουν σταθερά την συνέχεια της καταπίεσης ακόμα και μέσα από τη μεγάλη επανάσταση.

[...] ...[τα] διαφορετικά χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας ελεύθερης, προϋποθέτουν, ... , μια ολοκληρωτική  αναθεώρηση αξιών, μια καινούργια ανθρωπολογία. Προϋποθέτουν ένα τύπο ανθρώπου που απορρίπτει τις αρχές που κυβερνούν  την συμπεριφορά των κατεστημένων κοινωνιών, ένα τύπο ανθρώπου που έχει απαλλαγεί από την επιθετικότητα και την θηριωδία που περιέχει ο οργανισμός της κατεστημένης κοινωνίας καθώς και την υποκριτική πουριτανική ηθική της, ένα τύπο ανθρώπου που βιολογικά είναι ανίκανος να κάνει πόλεμο και να προκαλέσει δυστυχίες, που έχει (αντίθετα) συνειδητοποιήσει καλά την χαρά και την ευχαρίστηση και δουλεύει συλλογικά και ατομικά για ένα κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον που μέσα του μια τέτοια ύπαρξη γίνεται δυνατή. (σ. 81).

[....] ... Αυτή η καινούργια, ανήκουστη και απρόβλεφτη παραγωγικότητα επιτρέπει την ιδέα μιας τεχνολογίας της απελευθέρωσης. [....]

Τι σημαίνει αυτό με συγκεκριμένα λόγια; Είπα ότι εδώ δεν μας ενδιαφέρει η ιδιωτική αισθαντικότητα και ευαισθησία, αλλά η [κοινωνική] αισθαντικότητα και ευαισθησία, η δημιουργική φαντασία και το παιχνίδι όταν γίνονται δυνάμεις μεταμορφωτικές. Σαν τέτοιες θα οδηγήσουν, για παράδειγμα, στον ολοκληρωτικό ανασχηματισμό των πόλεων και της εξοχής μας, την αποκατάσταση της φύσης μετά από την εξέλειψη της βίας και της καταστροφής του καπιταλιστικού εκβιομηχανισμού. Τη δημιουργία εσωτερικού και εξωτερικού χώρου για μοναξιά, ατομική αυτονομία και ηρεμία, την εξάλειψη του θόρυβου, των ακροατηρίων, της υποχρεωτικής συνύπαρξης, της μόλυνσης, της ασχήμιας. Αυτές δεν είναι απαιτήσεις ρομαντικές και υπεροπτικές - και το τονίζω όσο μπορώ περισσότερο. Σήμερα οι βιολόγοι επιμένουν ότι είναι οργανικές ανάγκες του ανθρώπινου οργανισμού και ότι η καταπίεση, η διαστροφή και η καταστροφή τους από την καπιταλιστική κοινωνία, ακρωτηριάζει στην πραγματικότητα τον ανθρώπινο οργανισμό όχι μόνο μεταφορικά, αλλά πραγματικά και κυριολεκτικά. (σ. 82-83)

[....] Δεν χρειάζεται να πούμε ότι η διάλυση του σημερινού συστήματος είναι προϋπόθεση για μια τέτοια ποιοτική αλλαγή. (σ. 84)

[....] Ένα από θα καθήκοντα της αντιπολίτευσης σήμερα είναι η ενεργοποίηση και χρησιμοποίηση της καταπιεσμένης αντίθεσης, για να μπορέσει να δράσει σαν καταλύτης αλλαγής, πράγμα που παραμένει και πρέπει να παραμένει καθήκον πολιτικό.

Η δουλειά μας είναι η εκπαίδεση πάνω σε μια καινούργια βάση. Σήμερα η εκπαίδευση είναι και θεωρητική και πρακτική, και μάλιστα πολιτική πράξη, γίνεται όλο και περισσότερο διάλογος, παρά διδασκαλία και εκμάθηση. (σ. 86)

[....] Το εκπαιδευτικό σύτημα ε ί ν α ι  πολιτικοποιημένο, δεν είμαστε εμείς που θέλουμε να το πολιτικοποιήσουμε. [...] Και πρέπει γι' αυτό να αντιμετωπίσουμε την κοινωνία σ' ολόκληρο το δικό της χώρο, στη μαζική κινητοποίηση. Πρέπει να αντιτάξουμε στην υποβολή της υποδούλωσης την υποβολή της ελευθερίας. Πρέπει ο καθένας μας να προσπαθήσει να ξυπνήσει στον εαυτό του και μετά στους άλλους την ενστικτώδη ανάγκη για μια ζωή χωρίς φόβο, αποθηρίωση και βλακεία. Και πρέπει να προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε την ενστικτώδικη και συνειδητή απέχθεια για τις αξίες μιας αφθονίας που σκορπίζει επιθετικότητα και καταπίεση σε όλο τον κόσμο.

Πριν τελειώσω θα ήθελα να πω τη γνώμη μου για τους Χίππις. Μου φαίνεται ένα φαινόμενο σοβαρό. Αν συζητούσαμε για την ενστικτώδη απέχθεια απέναντι στις αξίες της κοινωνίας της αφθονίας νομίζω ότι εδώ μπορούμε να ψάξουμε και θα τη βρούμε. Αλλά νομίζω ότι οι Χίππις, καθώς και κάθε αντικομφορμιστικό κίνημα της αριστεράς, είναι διασπασμένοι. Υπάρχουν δυό τμήματα, κόμματα ή τάσεις. Το μεγαλύτερο μέρος είναι απλό μασκάρεμα και προσωπική γελοιοποίηση, και γι' αυτό, όπως υπέθεσε ο Γκεράσι, τέλεια αβλαβές στην πραγματικότητα, συμπαθητικό και γοητευτικό σε πολλές περιπτώσεις, αλλά και τίποτα άλλο πέρα από αυτό. (σ. 87)

[....] Το άλλο τμήμα ... των Χίππις ... συνενώνει κάπως την σεξουαλική, ηθική και πολιτική εξέγερση, ακολουθώντας στην πραγματικότητα μια μη επιθετική μορφή διαβίωσης: μια επιδίωξη επιθετικής μη επιθετικότητας που πετυχαίνει, τουλάχιστον θεωρητικά, την επίδειξη αξιών διαφορετικών σε ποιότητα, μια επανεκτίμηση των αξιών.

Όλη η εκπαίδευση σήμερα είναι θεραπεία: Θεραπεία με την έννοια της απελευθέρωσης του ανθρώπου με όλα τα γνωστά [μέσα] από μια κοινωνία που μέσα της αργά η γρήγορα θα μεταμορφωθεί σε κτήνος, ακόμα κι αν δεν το αντιλαμβάνεται πιά.

[....] Μπορούμε να προετοιμαστούμε γι' αυτό σαν καθηγητές, σαν σπουδαστές. Λέω ξανά ότι ο ρόλος μας είναι περιορισμένος, δεν είμαστε μαζικό κίνημα και δεν πιστεύω ότι στο κοντινό μέλλον θα δούμε ένα τέτοιο κίνημα. (σ. 88)

[....] Δεν πρέπει για κανένα λόγο να υποκύψουμε σε όποιες ψευδαισθήσεις. Αλλά θα ήταν ακόμα χειρότερο να υποκύψουμε στην πολύ εξαπλωμένη ηττοπάθεια που βλέπουμε γύρω. Σήμερα ο προπαρασκευαστικός ρόλος είναι απαραίτητος. Πιστεύω ότι δεν είμαι πολύ αισιόδοξος, ... , όταν λέω ότι μπορούμε πια να δούμε τα σημάδια όχι μόνο του ότι α υ τ ο ί  άρχισαν να φοβούνται και να ανησυχούν, αλλά τις πολύ πιο συγκεκριμένες αδυναμίες του συστήματος. Ας συνεχίσουμε λοιπόν όπως μπορούμε ....

 

Μαρκούζε Χ. Η απελευθέρωση από την κοινωνία της αφθονίας στο: Γκεράσι Τ., Μαρκούζε Χ., Σουήζυ Π., Γκολντμάν Λ., Καρμάικλ Σ. Η διαλεκτική της απελευθέρωσης, Εκδόσεις Στοχαστής, Αθήνα: 1972, σ. 71-89.