Η εμπειρία του πολιτισμού

Η τοποθέτηση της πολιτιστικής εμπειρίας^*

Όταν πρωτόγινα φροϋδικός ήξερα τι σήμαινε. Η θάλασσα και η ακτή αντιπροσώπευαν την ατέλειωτη συνουσία ανάμεσα στον άντρα  και  τη γυναίκα, και το παιδί πρόβαλε απ’ αυτή την ένωση για να χαρεί μια σύντομη στιγμή, προτού γίνει με τη σειρά του ενήλικος και γονιός. Τότε, σαν σπουδαστής του ασυνείδητου συμβολισμού, ήξερα ότι η θάλασσα είναι  η μητέρα και πάνω στην ακτή γεννιέται το παιδί. Τα βρέφη ξεπροβάλλουν από τη θάλασσα και ξεβράζονται στην ακτή όπως ο Ιωνάς από τη φάλαινα. Έτσι, η ακροθαλασσιά ήταν τώρα το κορμί της μάνας, μετά τη γέννηση του παιδιού ^.  η μητέρα και το βιώσιμο πια βρέφος  αρχίζουν να αλληλογνωρίζονται . (σ. 169)

Έχω χρησιμοποιήσει τον όρο πολιτιστική εμπειρία σαν προέκταση της ιδέας των μεταβατικών φαινομένων και του παιχνιδιού, χωρίς να είμαι βέβαιος ότι μπορώ να ορίσω τη λέξη «κουλτούρα». Η έμφαση, πραγματικά, έχει δοθεί στην εμπειρία. Χρησιμοποιώντας τη λέξη κουλτούρα σκέφτομαι την κληρονομημένη παράδοση. (σ. 174).

Αυτές οι πολιτιστικές εμπειρίες προμηθεύουν το στοιχείο της συνέχειας στην ανθρώπινη φυλή, που ξεπερνά την ατομική  ύπαρξη. Θέτω το αξίωμα ότι οι πολιτιστικές εμπειρίες είναι άμεση συνέχεια του παιχνιδιού, … (σ. 176)

ΚΥΡΙΑ ΘΕΣΗ

Εδώ  λοιπόν είναι η κύρια διατύπωσή μου. Διατείνομαι ότι:

1.     Ο χώρος που τοποθετείται η πολιτιστική εμπειρία βρίσκεται στο δυνητικό διάστημα ανάμεσα στο άτομο και το περιβάλλον (αρχικά, το αντικείμενο). Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί για το παίξιμο. Η πολιτιστική εμπειρία αρχίζει με τη δημιουργική ζωή που πρωτοεκδηλώνεται στο παιχνίδι.

2.     Για κάθε άτομο, η χρήση αυτού του χώρου καθορίζεται από εμπειρίες ζωής που εμφανίζονται στα πρώιμα στάδια της ατομικής ύπαρξης.

3.     Το βρέφος έχει από την αρχή σε μέγιστο βαθμό έντονες εμπειρίες στο δυνητικό χώρο ανάμεσα στο υποκειμενικό αντικείμενο και το αντικείμενο που γίνεται αντικειμενικά αντιληπτό, ανάμεσα στις προεκτάσεις  του εγώ και τα μη εγώ αντικείμενα. […]

4.      Κάθε βρέφος έχει τη δική του καλή και κακή εμπειρία σ’ αυτόν το χώρο. Η εξάρτηση είναι  πολύ μεγάλη. Ο δυνητικός χώρος συμβαίνει να υπάρχει μόνο σε σχέση με έν αίσθημα εμπιστοσύνης από τη μεριά του βρέφους, δηλαδή, εμπιστοσύνης  που συνδέεται με τη δυνατότητα εξάρτησης από τη μητρική μορφή ή το περιβάλλον. (σ. 176) Η εμπιστοσύνη είναι η ένδειξη της δυνατότητας για εξάρτηση που έχει ενδοβληθεί.

5.     Προκειμένου να μελετήσουμε το παιχνίδι, και κατόπιν την πολιτιστική ζωή του ατόμου, πρέπει να μελετήσουμε τη μοίρα του δυνητικού χώρου, ανάμεσα σε ένα οποιοδήποτε βρέφος και στην ανθρώπινη (που, συνεπώς , πέφτει σε λάθη) μητρική μορφή που είναι βασικά προσαρμοστική χάρη στην αγάπη. Θα γίνει κατανοητό ότι, στην περίπτωση  που η περιοχή αυτή θεωρηθεί  μέρος της δομής του Εγώ, έχουμε ένα μέρος του Εγώ που δεν είναι σωματικό Εγώ.  Ένα μέρος που δεν είναι θεμελιωμένο στο πρότυπο των σωματικών λειτουργιών  αλλά στις σωματικές εμπειρίες. Αυτές οι εμπειρίες ανήκουν στη σχέση με αντικείμενα  μη οργιαστικού είδους ή σε ότι μπορούμε να αποκαλέσουμε ικανότητα του Εγώ για σχέση στο χώρο, όπου, μπορεί να πει κανείς ότι η συνέχεια παραχωρεί τη θέση της στη συνάφεια. (σ.177)

Ο Fred Plaut, ένας γιουνγκικός αναλυτής έχει γράψει μια διατριβή (1966) απ’ όπου παραθέτω:

Η ικανότητα να σχηματίζει εικόνες και να τις  χρησιμοποιεί εποικοδομητικά με το να τις μετασχηματίζει  σε καινούργια πρότυπα –αντίθετα απ’ ότι γίνεται στα όνειρα και τις φαντασιώσεις- εξαρτάται από την ικανότητα του ατόμου να εμπιστεύεται.

Η  λέξη εμπιστοσύνη  σ’ αυτή την περίπτωση δείχνει σαφή αντίληψη εκείνου που εννοώ όταν αναφέρομαι στο χτίσιμο της πεποίθησης που βασίζεται στην εμπειρία, τον καιρό της μέγιστης εξάρτησης, πριν από την απόλαυση και τη χρήση του αποχωρισμού και της ανεξαρτησίας. (σ. 179)

Έγινε ίσως κατανοητό από τα παραπάνω πόσο σημαντικό μπορεί να είναι για τον αναλυτή να αναγνωρίσει την ύπαρξη αυτού του τόπου, του μόνου τόπου  όπου το παιχνίδι μπορεί ν΄ αρχίσει, ενός τόπου που βρίσκεται το σημείο της σχέσης συνέχειας-συνάφειας, και όπου γεννιούνται τα μεταβατικά φαινόμενα.

Ελπίζω  ότι έχω αρχίσει να απαντάω στο ερώτημά μου: πού είναι τοποθετημένη η πολιτιστική εμπειρία. (σ. 181)

Πρωτότυπος τίτλος:  D.W. Winnicott: Playing and Reality (1971)

Ντ. Βίννικοτ: Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα. Μετάφραση: Γιάννης Κωστόπουλος, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα: 1979, σ. 168-181.

^*Δημοσιεύτηκε στο International Journal of Psychoanalysis, Vol. 48, Part 3, (1967).