Η επανάσταση των διευθυνόντων

Κεφάλαιο 1. Το πρόβλημα (σ.σ. 25-31)

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος δεν ήταν ένας συνηθισμένος πόλεμος. Ήταν μια κοινωνική επανάσταση, επεισόδιο της οποίας ήταν ο πόλεμος. Όταν μιλάμε για κοινωνική επανάσταση προσπαθούμε να τη διακρίνουμε από μιαν απλώς στρατιωτική ή πολιτική επανάσταση. Τρία φαίνεται πως είναι τα κύρια συστατικά στοιχεία μιας κοινωνικής επανάστασης εξετάζοντας διαχρονικά τα παραδείγματα των επαναστάσεων:

·         η βίαιη αλλαγή των θεσμών,  των σχέσεων εργασίας και των τρόπων παραγωγής,

·         αλλαγή των πολιτιστικών θεσμών (εκκλησία, σχολείο) και

·         άνοδος της αστικής τάξης (έμποροι, τραπεζίτες, βιομήχανοι) στις θέσεις εξουσίας.

Κεφάλαιο 2. Ο κόσμος όπου ζούσαμε (σ.σ. 31-55)

Ως «σύγχρονο κόσμο» έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε τις Η.Π.Α. και λίγα ευρωπαϊκά έθνη (Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία) ενώ αγνοούμε Ινδία, Κίνα, Αφρική, αργότερα Ιαπωνία και Νότια Αμερική. Χαρακτηριστικά αυτού του κόσμου που αναφέρεται ως καπιταλιστική ή αστική κοινωνία είναι:

α) η εμπορευματική παραγωγή που καλύπτει ειδικές ανάγκες,

β) η χρήση του χρήματος,

γ) η χρήση του χρήματος σαν κεφάλαιο και σαν δάνειο,

δ) η ανάπτυξη της παραγωγής με σκοπό το κέρδος,

ε) οι περιοδικές καπιταλιστικές κρίσεις που προκαλούνται από τις οικονομικές σχέσεις, και στ) η «αγορά» ως παράγοντας που καθορίζει την παραγωγή.

Κεφάλαιο 3. Η θεωρία της μονιμότητας του καπιταλισμού (σ.σ. 55-65)

Δεκάδες και ίσως εκατοντάδες «θεωρίες για την ιστορία», προσπάθησαν να προβλέψουν ποιός τύπος κοινωνικής οργάνωσης βρίσκεται στον άμεσο ιστορικό ορίζοντα. Όλες, με εξαίρεση εκείνες που περιγράφουν τη διευθυντική επανάσταση συντείνουν σε δύο μόνο θεωρίες: η πρώτη προβλέπει ότι ο καπιταλισμός θα συνεχιστεί επ' αόριστον δηλαδή ότι οι περισσότεροι καπιταλιστικοί θεσμοί θα αλλάξουν ελάχιστα ή δεν θα αλλάξουν καθόλου, και η δεύτερη προλέγει ότι η καπιταλιστική κοινωνία θα αντικατασταθεί από τη σοσιαλιστική κοινωνία. Η θεωρία της διευθυντικής επανάστασης προβλέπει πως η καπιταλιστική κοινωνία θα αντικατασταθεί από τη διευθυντική κοινωνία.

Η πίστη πως η καπιταλιστική κοινωνία θα συνεχίσει να υφίσταται εσαεί δεν διατυπώνεται σε θεωρητική μορφή, ίσως επειδή αδυνατεί να βασιστεί σε δύο υποθέσεις: η πρώτη λέει πως η κοινωνία  γενικά ήταν πάντα καπιταλιστική σε ότι αφορά τις δομές της και, επομένως, γι αυτόν το λόγο θα συνεχίσει να υφίσταται με την ανάλογη μορφή της και  η δεύτερη υπόθεση, ότι η καπιταλιστική κοινωνία διαθέτει κάποια αναγκαία συστοιχία με την ανθρώπινη φύση. Και οι δύο υποθέσεις έχουν καταρριφτεί από την ίδια την κοινωνική πραγματικότητα. Γεγονότα που διαψεύδουν αυτές τις υποθέσεις είναι:

α) η αδιάκοπη παρουσία μέσα στα καπιταλιστικά έθνη μαζικής ανεργίας που δεν έχει κατορθωθεί με κανένα τρόπο και κανένα μέσο να αντιμετωπιστεί,

β) ο καπιταλισμός χαρακτηριζόταν από περιόδους κρίσης που τις διαδέχονταν περίοδοι οικονομικής άνθησης μέχρι τη μεγάλη οικονομική κρίση του 1927-29, οπότε η καπιταλιστική κοινωνική οργάνωση δεν μπορεί να διαχειριστεί τους πόρους της, ούτε να προκαλέσει αύξηση της καπιταλιστικής παραγωγής,

γ) το ύψος του δημόσιου και του ιδιωτικού χρέους είναι ανεξέλεγκτο,

δ) οι ελεύθερες χρηματικές συναλλαγές μειώνονται σε σημείο εξαφάνισης,

ε) ο πρωτογενής τομέας της παραγωγής βρίσκεται σε μόνιμη οικονομική κρίση (ήδη από την εποχή του πρώτου παγκόσμιου πολέμου) και βυθίζεται διαρκώς στα χρέη και την ανέχεια,

στ) ο καπιταλισμός δεν βρίσκει μεθόδους για επένδυση των πλεοναζόντων κεφαλαίων ούτε τρόπους οργάνωσης της ανθρώπινης δραστηριότητας,

ζ) τα μεγάλα καπιταλιστικά έθνη δείχνουν ανικανότητα να εκμεταλλευθούν τους καθυστερημένους λαούς,

η) ο καπιταλισμός δεν μπορεί να αξιοποιήσει τις ίδιες τις τεχνολογικές του δυνατότητες (νέες εφευρέσεις, καινούργιες τεχνολογικές μέθοδοι) που θα παρείχαν θέσεις εργασίας και αύξηση της παραγωγής αγαθών, και

θ) αυτές οι οικονομικές και τεχνικές εξελίξεις έχουν καταστήσει τις αστικές ιδεολογίες αδύναμες και ανίκανες να επιτελέσουν τον ρόλο τους ως συγκολλητική ουσία που συγκρατεί την κοινωνική δομή και να εμπνεύσουν μεγάλες μάζες ανθρώπων.

Κεφάλαιο 4. Η θεωρία της προλεταριακής σοσιαλιστικής επανάστασης (σ.σ. 65-88)

Ως λύση μπροστά στις αδυναμίες και τις ανεπάρκειες της καπιταλιστικής κοινωνίας, οι σοσιαλιστές, οι κομμουνιστές, δηλαδή, όσοι αυτοαποκαλούνται μαρξιστές, οι αναρχικοί έως και πολλοί φιλελεύθεροι που πιστεύουν ότι η καπιταλιστική κοινωνία, φθείρεται συνεχώς, προτείνουν να αντικατασταθεί από την σοσιαλιστική κοινωνία. Όλοι τους συμφωνούν ότι η σοσιαλιστική κοινωνία πρόκειται να έρθει αλλά οι διαφορές τους έγκεινται στο  π ώ ς  θα έρθει και στο τι θα έπρεπε να γίνει για να υποβοηθηθεί αυτό. Με απλά λόγια οι μαρξιστές αντιλαμβάνονται τη διαδικασία έλευσης της σοσιαλιστικής κοινωνίας μέσα από τις παρακάτω φάσεις: η εργατική τάξη θα καταλάβει την κρατική εξουσία με επαναστατική (λενινιστική πτέρυγα του μαρξισμού) ή με ειρηνικά, κοινοβουλευτικά μέσα (ρεφορμιστική πτέρυγα)' αμέσως ύστερα, το νέο  κράτος θα καταργήσει την ατομική ιδιοκτησία και μετά από μια ορισμένη περίοδο προσαρμογής που οι λενινιστές ονομάζουν "δικτατορία του προλεταριάτου"  θα επικρατήσει εντελώς ο σοσιαλισμός. Ο σοσιαλισμός θα καταργήσει απόλυτα την κρατική εξουσία όπως αυτή εκφραζόταν από εξαναγκαστικούς θεσμούς διακυβέρνησης δηλαδή, αστυνομία, στρατό και φυλακές. Ο αναρχισμός πιστεύει πως το κράτος πρέπει να καταλυθεί αμέσως και πως το έργο της κοινωνικοποίησης  θα αναλάβουν οι ενώσεις, οργανώσεις και συνεργατικές ομάδες  των εργατών.

Όμως οι μαρτυρίες θα δείξουν ότι ένας άλλος τύπος κοινωνίας , η διευθυντική κοινωνία, δεν είναι απλώς μια πιθανή εναλλακτική λύση και του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού αλλά μια εξέλιξη πιο πιθανή και από τις δύο.

Κεφάλαιο 5. Ο αγώνας για την εξουσία (σ.σ. 89-104)

Στους περισσότερους τύπους σύνθετων κοινωνιών που γνωρίζουμε, υπάρχει μια σχετικά μικρή ομάδα ανθρώπων που ε λ έ γ χ ε ι τα κύρια όργανα παραγωγής και τους ανθρώπους που τα κινούν. Ο έλεγχος αυτός ποτέ δεν είναι απόλυτος και ασκείται με δύο τρόπους: είτε μέσω της προσωπικής ικανότητας του ελεγκτή - διευθυντή ή με την εμπλοκή στη διαδικασία ελέγχου των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους (αστυνομίας, δικαστηρίων, ενόπλων δυνάμεων), ώστε να εμποδιστεί η προσπέλαση άλλων στα μέσα παραγωγής είτε με την προνομιακή μεταχείριση κατά τη διανομή των προϊόντων που παράγουν τα ελεγχόμενα (κατεχόμενα) αντικείμενα. Είναι ιστορικός νόμος πως η ομάδα που κατέχει τα μέσα, ελέγχει και τον τρόπο διανομής των προϊόντων που παράγονται.

Να σημειωθεί, εδώ, ότι η ύπαρξη της αστικής τάξης δεν εξαρτάται από την ύπαρξη μεμονωμένων ατόμων που ασκούν τον οικονομικό έλεγχο, αλλά μιας ομάδας που τα μέλη της αλλάζουν. Με τον τρόπο αυτό η αστική τάξη μετατρέπεται σταδιακά σε άρχουσα τάξη.

Στον αγώνα, λοιπόν, για την απόκτηση εξουσίας, τα άτομα-μέλη μιας άρχουσας τάξης αναβαθμίζονται οικονομικά και μεταμορφώνονται κοινωνικά παίρνοντας θέση στις γραμμές μιας νέας άρχουσας τάξης. Εξέχουσα παρουσία στην άρχουσα τάξη κατέχουν οι διευθυντές.  

Κεφάλαιο 6. Η θεωρία της διευθυντικής επανάστασης (σ.σ. 104-110)

Η μετάβαση αυτή από την καπιταλιστική ή αστική κοινωνία προς έναν νέο τύπο κοινωνίας που θα αποκαλέσουμε διευθυντική, ωθείται από μια διάθεση από μέρους της κοινωνικής ομάδας ή τάξης των διευθυντών για κοινωνική κυριαρχία, για εξουσία και τα προνόμια που παρέχει. Ο ρόλος των άλλων προσώπων και τάξεων (αστού, προλετάριου, καλλιεργητή κλπ) είναι να προσπαθούν να κατορθώσουν διάφορους σκοπούς όπως, τροφή, ασφάλεια, άνεση, ειρήνη, ελευθερία, εξουσία κ.ο.κ. Η πείρα μας διδάσκει ότι συχνά οι σκοποί δεν πετυχαίνονται. Στη συνέχεια θα διευκρινιστεί ποιούς περιλαμβάνει η τάξη των διευθυντών.

Κεφάλαιο 7. Ποιοί είναι οι διευθυντές (σ.σ. 110-132) 

Ο έλεγχος πάνω στα όργανα παραγωγής υφίσταται παντού μια μετατόπιση από τους κυρίως καπιταλιστές στους διευθυντές. Ορίζουμε την έννοια του διευθυντή από την άποψη της λειτουργίας που έχει αναλάβει να εξυπηρετήσει στη διαδικασία της παραγωγής στο χώρο μιας επιχείρησης. Σήμερα το χάσμα (και ως προς το ποσό δεξιότητας και εκπαίδευσης και ως προς τη διαφορά του τύπου της επιτελούμενης λειτουργίας) ανάμεσα στον εργάτη και στους διευθυντές στη διαδικασία της παραγωγής είναι πολύ μεγαλύτερο σήμερα από ότι στο παρελθόν.

Από τις εργασίες εκείνες που σήμερα απαιτούν μακρά εκπαίδευση και αξιόλογη δεξιότητα, μπορούν να ξεχωριστούν τρεις.

Ο ένας τύπος συναντιέται πλατιά σε χώρους όπως η οικοδομική βιομηχανία, γιατί δεν οργανώθηκαν ακόμα σύμφωνα με σύγχρονες μεθόδους.

Ένας δεύτερος τύπος αποτελείται από τις εργασίες εκείνες που χρειάζονται τελειοποιημένη εκπαίδευση στις φυσικές επιστήμες και στη μηχανολογία.

Ο τρίτος τύπος αποτελείται  από τις εργασίες της τεχνικής διεύθυνσης και του συντονισμού της παραγωγικής διαδικασίας, καθώς τα υλικά, τα εργαλεία, οι μηχανές, οι εγκαταστάσεις και οι εργάτες  θα πρέπει να είναι διαθέσιμα στην κατάλληλη θέση και στιγμή και στον κατάλληλο αριθμό. Ακριβώς αυτό τον τρίτο τύπο λειτουργίας αποκαλώ «διεύθυνση» ενώ εκείνους που διεκπεραιώνουν αυτό τον τρόπο λειτουργίας  τους ονομάζω «διευθυντές», γράφει ο Burnham.

Ένα παράδειγμα που διευκρινίζει την εικόνα της διεύθυνσης είναι μια εταιρεία παραγωγής αυτοκινήτων. Σε σχέση με την ιδιοκτησία, τον έλεγχο, και την κατάσταση της διεύθυνσης στην εταιρεία αυτή, μπορούμε να ξεχωρίσουμε τις εξής τέσσερις ομάδες:

1. Ορισμένα άτομα - οι ενεργοί εκτελεστικοί υπάλληλοι, οι διευθυντές παραγωγής, οι επόπτες του εργοστασίου και οι συνάδελφοί τους - είναι επιφορτισμένοι με την πραγματική διαδικασία της παραγωγής. Δουλειά τους είναι να οργανώνουν τα υλικά, τα εργαλεία, τις μηχανές, τις διευκολύνσεις του εργοστασίου, τον εξοπλισμό και την εργασία κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να παράγουν αυτοκίνητα. Αυτοί αποκαλούνται «διευθυντές».

2. Ορισμένα άτομα που ασκούν τη λειτουργία του να οδηγούν την εταιρεία προς ένα κέρδος, να καθορίζουν  τις τιμές και τους αριθμούς που είναι οι κατάλληλοι για να αφήσουν κέρδος, να διαπραγματεύονται τις τιμές που πληρώνονται για πρώτες ύλες και εργασία, να ρυθμίζουν τους όρους χρηματοδότησης της εταιρείας κ.ο.κ. αλλά δεν μπορούν να ονομαστούν «διεύθυνση» ή «διευθυντές», όπως τα άτομα της πρώτης ομάδας.

3. Ορισμένα άτομα όπως τραπεζίτες και μεγάλοι χρηματιστές, που στην πραγματικότητα υποδεικνύουν τους διευθυντές της εταιρείας και ασχολούνται με τη διαπλοκή θέσεων, των τραπεζών και άλλων τεχνασμάτων όπως αγοραπωλησίες μετοχών και ομολόγων, συγχωνεύσεων, προμηθειών και οποιουδήποτε μέσου -θεμιτού ή αθέμιτου- αύξησης του κέρδους. Η τρίτη αυτή ομάδα ονομάζονται «χρηματιστές - καπιταλιστές».

4. Τέλος υπάρχει ένας αρκετά μεγάλος αριθμός ατόμων στις ΗΠΑ που κατέχουν στο όνομά τους αποδεικτικά κυριότητας μετοχικών τίτλων που είναι τυπικά  και νομικά οι ιδιοκτήτες της εταιρείας που όμως, στη μεγάλη τους πλειοψηφία κατέχουν παθητικό ρόλο σε σχέση με τη λειτουργία της εταιρείας.

Αυτή η τετραπλή διαίρεση σε «διευθυντές», «εκτελεστικούς υπαλλήλους», «χρηματιστές-καπιταλιστές» και μετόχους είναι λειτουργική.

Κεφάλαιο 8. Οι διευθυντές κινούνται προς την κοινωνική κυριαρχία (σ.σ. 132-150)

Κεφάλαιο 9. Η οικονομία της διευθυντικής κοινωνίας (σ.σ. 151-184)

Κεφάλαιο 10. Οι διευθυντές μετατοπίζουν  το κέντρο βάρους της κυριαρχίας (σ.σ. 184-200)

Κεφάλαιο 11. Ολοκληρωτισμός και διευθυντική κοινωνία (σ.σ. 200-223)

Ορίσαμε την «άρχουσα τάξη» λέγοντας ότι αποτελείται από την ομάδα εκείνη των προσώπων που διαθέτει (στην πραγματικότητα, κι όχι αναγκαία και στον νόμο, στα λόγια ή στη θεωρία), απέναντι στον υπόλοιπο πληθυσμό, έναν ειδικό βαθμό ελέγχου προσπέλασης  των οργάνων παραγωγής και προνομιακή μεταχείριση στην κατανομή των προϊόντων των οργάνων αυτών. Σε πολλές κοινωνίες, τα μέλη αυτής της άρχουσας τάξης διοίκησαν αυτοπροσώπως το κράτος: δηλαδή, ήσαν οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι στον κρατικό μηχανισμό, ενώ σε άλλες κοινωνίες τα κύρια κρατικά αξιώματα καταλήφθηκαν από ανθρώπους ανήκαν στα παρακατιανά μέλη της άρχουσας τάξης.

Το ερώτημα: "ποιός θα διευθύνει στη νέα κοινωνία ' οι διευθυντές ή οι γραφειοκράτες", παραπέμπει σε τρόπους σκέψης παρμένους από την καπιταλιστική κοινωνία, όπου η άρχουσα τάξη ήταν διαφορετική ομάδα από τους πολιτικούς ιθύνοντες που κυβερνούν. Η κυρίως καπιταλιστική οικονομία ήταν το πεδίο της ιδιωτικής επιχείρησης και το καπιταλιστικό κράτος ήταν το περιορισμένο κράτος. Στη διευθυντική κοινωνία, πάντως, πολιτική και οικονομία αναμιγνύονται άμεσα ' το κράτος δεν αναγνωρίζει τα καπιταλιστικά όριά του. Αν οι σημερινοί διευθυντές δεν αναλάβουν τις ελέγχουσες θέσεις ή εκτοπιστούν από τις άρχουσες θέσεις, άλλοι διευθυντές ή άλλοι γραφειοκράτες θα τους αντικαταστήσουν.

Κεφάλαιο 12. Η παγκόσμια πολιτική των διευθυντών (σ.σ. 224-237)

Είμαστε τώρα σε θέση να κατανοήσουμε το κεντρικό ιστορικό νόημα των δύο πρώτων παγκοσμίων πολέμων του εικοστού αιώνα. Υπεραπλοποιώντας, αλλά όχι διατρεβλώνοντάς το, θα μπορούσαμε να το διατυπώσουμε ως εξής: ο πόλεμος του 1914 ήταν ο τελευταίος μεγάλος πόλεμος της καπιταλιστικής κοινωνίας ' ο πόλεμος του 1939 είναι ο πρώτος πόλεμος της διευθυντικής κοινωνίας. και στους δύο πολέμους βρίσκουμε στοιχεία και καπιταλιστικά και διευθυντικά ' τα πρώτα δεσπόζουν στον πόλεμο του 1914, ενώ τα δεύτερα αυξήθηκαν σε τεράστιο βαθμό το 1939.

Από τον πόλεμο του 1939 προβάλλουν περισσότερα πολιτικά άλματα. Ο πρώτος αυτός διευθυντικός πόλεμος, μετά τον τερματισμό του, θα αφήσει πολλές εκκρεμότητες και δεν θα ολοκληρώσει ούτε την εδραίωση της διευθυντικής δομής της κοινωνίας κι αφού αυτή ολοκληρωθεί πάλι θα υπάρξουν πόλεμοι γιατί θα υπάρχουν και πολλές αιτίες πολέμου.

Προέβλεψα (γράφει ο Burnham) τη διαίρεση του καινούργιου κόσμου ανάμεσα σε  τρία υπερ-κράτη. Ο πυρήνας των τριών αυτών υπερ-κρατών, όποια κι αν είναι τα μελλοντικά τους ονόματα, είναι τα έθνη που κατοικούσαν εκεί προηγούμενα, η Ιαπωνία (και η ανατολική Κίνα), η Γερμανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες.(σ. 230)                 

Είδαμε ότι οι διευθυντές και η μελλοντική διευθυντική κοινωνία αντιμετωπίζουν ένα τριπλό πρόβλημα: (1) Να αποδυναμώσουν τους καπιταλιστές (και στο εσωτερικό και, τελικά, σε ολόκληρο τον κόσμο) ' (2) να χαλιναγωγήσουν τις μάζες, με τέτοιο τρόπο που να τις οδηγήσουν να αποδεχτούν τη διευθυντική κυριαρχία, εξαλείφοντας κάθε απειλή αταξικής κοινωνίας ' (3) να ανταγωνιστούν συναμεταξύ τους για τα πρώτα έπαθλα στον κόσμο σαν σύνολο. (σ. 265)

Κεφάλαιο 13. Οι διευθυντικές ιδεολογίες (σ.σ. 237-262)

Όλες οι οργανωμένες κοινωνίες συνέχονται, όχι απλώς με τη βία ή την απειλή της βίας και με καθορισμένα πρότυπα θεσμικής συμπεριφοράς αλλά, επίσης με αποδεκτούς τρόπους έκφρασης του συναισθήματος, της σκέψης, της θεώρησης του κόσμου, δηλαδή με ιδεολογίες που συχνά προέρχονται από την ίδια ρίζα. Η ιδεολογία δεν μπορεί να εκφράζει ανοιχτά τις οικονομικές και κοινωνικές προτιμήσεις της άρχουσας τάξης αλλά να μιλάει τάχα στο όνομα της "ανθρωπότητας", του "λαού", "της φυλής", "του μέλλοντος", "του Θεού", "του πεπρωμένου" κ.ο.κ. Οι σπουδαιότερες ιδεολογίες της καπιταλιστικής κοινωνίας ήσαν παραλλαγές πάνω στα θέματα: ατομισμός, ευκαιρία, φυσικά δικαιώματα, ιδιαίτερα δικαιώματα ιδιοκτησίας κτλ.

Στον καιρό μας, η γενική βάση των διευθυντικών ιδεολογιών έχουμε αντιλήψεις που ταιριάζουν με τη δομή της διευθυντικής κοινωνίας και με την κυριαρχία των διευθυντών. Στη θέση του ατόμου τοποθετείται το κράτος, ο κόσμος, ο λαός και η φυλή. Στη θέση του χρυσού μπαίνει η εργασία και ο μόχθος. Στη θέση της ιδιωτικής επιχείρησης, ο σοσιαλισμός ή ο κολλεκτιβισμός. Στη θέση της ελευθερίας και της ελεύθερης πρωτοβουλίας ο σχεδιασμός. Λιγότερα λόγια ακούγονται  για δικαιώματα και φυσικά δίκαια και πιο πολλά για καθήκοντα, τάξη και πειθαρχία. Περιττεύει να πούμε ότι οι διευθυντικές ιδεολογίες δεν έφτασαν στο τέρμα τους με τον σύγχρονο σταλινισμό και ναζισμό, όπως δεν είχαν κρυσταλλωθεί ούτε οι καπιταλιστικές ιδεολογίες στον δέκατο έκτο αιώνα. Οι διευθυντικές ιδεολογίες θα έχουν πολλές δυνατότητες φιλοσοφικών επεξεργασιών κάτω από την επίδραση του Ντεκάρτ, του Ρουσσώ ή του Καντ πριν εκδηλωθούν ως διευθυντικές επαναστάσεις.

Κεφάλαιο 14. Ο ρωσικός δρόμος (σ.σ. 262-286)

Ένας τεράστιος όγκος βιβλίων που έχουν γραφτεί για τη σύγχρονη Ρωσία και τη σύγχρονη Γερμανία, λίγα όμως από αυτά χρησίμεψαν στην αποσαφήνιση του αντικειμένου τους, δηλαδή τη γνώση και την κατανόηση της Ρωσίας και της Γερμανίας. Οι άνθρωποι που γράφουν ενδιαφέρονται να σημειώσουν τι αισθάνονται γι αυτές τις δύο χώρες και όχι τι γνωρίζουν.

Στη Ρωσία, το πρώτο μέρος του τριπλού διευθυντικού προβλήματος αντιμετωπίστηκε ως εξής:  Οι καπιταλιστές όχι απλώς αποδυναμώθηκαν αλλά πολλοί από αυτούς είτε εξοντώθηκαν φυσικά είτε μετανάστευσαν. Το δεύτερο μέρος του διευθυντικού προβλήματος -η χαλιναγώγηση των μαζών- έγινε μέσα από τη χρησιμοποίηση των μαζών εναντίον των καπιταλιστών με τον ίδιο τρόπο που οι καπιταλιστές την είχαν εφαρμόσει εναντίων των φεουδαλικών αρχόντων. Το τρίτο μέρος του διευθυντικού προβλήματος -ο συναγωνισμός με άλλες μερίδες διευθυντών- ακόμα απόκειται πρωταρχικά στο μέλλον. Η Ρωσία, το πρώτο διευθυντικό κράτος, προετοιμάζεται να υπερασπίσει τα δικαιώματα προτεραιότητας που κατέχει, στους διευθυντικούς πολέμους του μέλλοντος.

Ο ρωσικός δρόμος, το ρωσικό πρότυπο, μπορεί λοιπόν να συνοψιστεί ως εξής: (1) γρήγορη αποδυνάμωση της καπιταλιστικής τάξης στο εσωτερικό, (και ύστερα από σκληρή πάλη, ένοπλη πρόσκαιρη ανακωχή με τους καπιταλιστές των άλλων χωρών) ' (2) χαλιναγώγηση των μαζών με πιο βαθμιαίο και τμηματικό τρόπο, στη διάρκεια αρκετών χρόνων ' (3) άμεσος συναγωνισμός (αν και οι προετοιμασίες άρχισαν κάμποσο διάστημα πριν) με τις άλλες μερίδες της παγκόσμιας διευθυντικής κοινωνίας στο μέλλον.

Ο ρωσικός δρόμος προς τη διευθυντική επανάσταση προϋπέθετε την εφαρμογή της επαναστατικής αντίληψης του «εργατικού ελέγχου». Πράγματι, οι εργάτες, εκλεγμένοι από τις τάξεις τους πήραν τον έλεγχο των εργοστασίων αλλά δεν τα κατάφερναν καλά, επειδή: πρώτον, δεν γνώριζαν, ως ανεκπαίδευτοι, να ασκούν τη διεύθυνση και δεν υπήρχε ο απαραίτητος χρόνος για να εκπαιδευτούν και δεύτερο, αν, τελικά, πετύχαινε η εφαρμογή του εργατικού ελέγχου στην παραγωγή, αυτό θα σήμαινε κατάργηση κάθε προνομίου και κάθε εξουσίας και τη δημιουργία μιας αταξικής κοινωνίας, πράγμα μη επιδιωκόμενο από την ταξική κοινωνία.

Κεφάλαιο 15. Ο γερμανικός δρόμος (σ.σ. 286-318)

Οι σοβαρές προσπάθειες ανάλυσης της σύγχρονης γερμανικής κοινωνίας ανάγονται σε δύο. Η άποψη της πλειοψηφίας είναι ότι ο ναζισμός είναι, είτε ένας τύπος παρακμασμένου καπιταλισμού (το τελευταίο εκφυλισμένο στάδιο της καπιταλιστικής κοινωνίας) είτε ένα πρώιμο στάδιο μιας νέας μορφής κοινωνίας. Το πρόβλημα της εδραίωσης του καπιταλισμού στη μεταπολεμική Γερμανία δεσπόζεται από την ανάγκη να συνασπιστεί με τη σοσιαλδημοκρατία ως συν-υπερασπιστή της αστικής της κυριαρχίας. Στη συνέχεια, λοιπόν, η σοσιαλδημοκρατική και η συνδικαλιστική γραφειοκρατία μαζί με τη μερίδα των εργατών που τις ακολουθούσαν συνδέθηκαν με το καπιταλιστικό κράτος και με τη συμμετοχή στη διοίκησή του.

Η ανάλυση αυτή  οδηγεί σε τέσσερα σπουδαία συμπεράσματα:

1. Η πολιτική του «μικρότερου κακού» δεν είναι απλώς η τακτική, είναι η πολιτική ουσία της σοσιαλδημοκρατίας.

2. Η συνδικαλιστική γραφειοκρατία συνδέεται περισσότερο με την κρατική μέθοδο παρά με τον μαρξισμό και τη σοσιαλδημοκρατία.

3. Οι δεσμοί ανάμεσα στην συνδικαλιστική γραφειοκρατία και στη σοσιαλδημοκρατία, στέκουν  ή πέφτουν, από πολιτική άποψη, μαζί με τον κοινοβουλευτισμό.

4. Μια φιλελεύθερη κοινωνική πολιτική του μονοπωλιακού καπιταλισμού, καθορίζεται από την ύπαρξη ενός αυτόματου μηχανισμού δημιουργίας διαιρέσεων μέσα στην εργατική τάξη. Ένα καπιταλιστικό καθεστώς που υιοθετεί φιλελεύθερη πολιτική δεν πρέπει μόνο να είναι αποκλειστικά κοινοβουλευτικό, πρέπει επίσης να βασίζεται στη σοσιαλδημοκρατία και πρέπει να της επιτρέπει να έχει αρκετές νίκες στο ενεργητικό της ' διαφορετικά, το καπιταλιστικό καθεστώς θυσιάζει τον κοινοβουλευτισμό και τη σοσιαλδημοκρατία και περνάει σε κοινωνική πολιτική εξαναγκασμού, δηλαδή, σε μια στρατιωτική δικτατορία.

Δεν υπάρχει τρίτος δρόμος ανάμεσα στην καπιταλιστική κυριαρχία και στην κομμουνιστική επανάσταση (γράφει ο Burnham).

Παρότι ο ναζισμός θεωρείται παρακμασμένη μορφή καπιταλισμού από τους μαρξιστές, η Γερμανία κατάφερε σε λίγα χρόνια να εκμηδενίσει την ανεργία, να επεκταθεί εδαφικά πρώτα στον καιρό της ειρήνης και τώρα -στην περίοδο της πολεμικής προπαρασκευής- παρά το γεγονός πως η Αγγλία και η Γαλλία διέθεταν άπειρα περισσότερους υλικούς πόρους η Γερμανία κυριάρχησε στον πόλεμο και αυτό δεν είναι σημάδι παρακμής, αλλά το αντίθετο. Επίσης, σύμφωνα με όλες τις αξιόπιστες εκθέσεις και κατά την κοινή πείρα, η ναζιστική Γερμανία εμπνέει σε εκατομμύρια ανθρώπους φανατική νομιμοφροσύνη.

Ένα παραπάνω στοιχείο είναι το γεγονός πως οι εξέχοντες πολιτικοί, στρατιωτικοί και οικονομικοί ηγέτες της Γερμανίας είναι κατά πολύ νεότεροι (κατά μέσο όρο, ίσως και μια γενιά νεότεροι) από τους ηγέτες της Βρετανίας και της Γαλλίας.

Τέλος υπάρχει και η λεγόμενη «πέμπτη φάλαγγα», δηλαδή μια ομάδα κατασκόπων και πληρωμένων πρακτόρων που δρουν μέσα σε άλλα έθνη και τρέφουν περισσότερη νομιμοφροσύνη από άλλους προς τον ναζισμό και τη βιοθεωρία του.

Παρατηρείται το περίεργο φαινόμενο ανάμεσα στους βίαια ή εθελοντικά εξορισμένους από τη ναζιστική Γερμανία να υπάρχουν ιδεολόγοι, πολιτικοί, καλλιτέχνες, επαγγελματίες, δάσκαλοι, καταστηματάρχες και όχι λίγοι καπιταλιστές Εβραίοι και Χριστιανοί, αλλά σχεδόν ποτέ διευθυντές. Γιατί οι διευθυντές καταλαβαίνουν ότι η κοινωνία που αναπτύσσεται είναι η δική τους κοινωνία.

Με δυο λόγια στη Γερμανία σήμερα υπάρχει δυαρχική κοινωνική δομή. οι διευθυντικοί θεσμοί και οι διευθυντικοί τρόποι ενέργειας αναπτύσσονται μέσα στο κουκούλι του καπιταλισμού, που συνεχίζει να υπάρχει ως θερμοκοιτίδα που κρύβει τη μέσα ζωή. Η βιομηχανική και τεχνολογική της βάση είναι πολύ ισχυρότερη σήμερα  και η ανερχόμενη διευθυντική τάξη είναι πολύ μεγαλύτερη, καλύτερα ασκημένη και ικανότερη. πολλοί σχολιαστές θεωρούν πως η Γερμανία έχει «πολεμική οικονομία».

Κεφάλαιο 16. Το μέλλον των Ηνωμένων Πολιτειών (σ.σ. 318-346)

Πριν από την είσοδο της χώρας στον δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο οι ΗΠΑ ακολουθούσαν το δόγμα του «απομονωτισμού» που δεν ήταν μόνο στρατιωτικός, αλλά, παράλληλα κοινωνικός και γραφειοκρατικός. Το θέμα εκείνο που θα μπορούσε να ονομαστεί "στρατιωτικός απομονωτισμός" αφορά το πρόβλημα αν μια ξένη δύναμη μπορεί να εισβάλλει με επιτυχία στις Ηνωμένες Πολιτείες, γεγονός που αποκλείεται στο προβλεπτό μέλλον. Σε ότι αφορά το ζήτημα όχι του στρατιωτικού αλλά του "κοινωνικού απομονωτισμού". Η γεωγραφική απομόνωση και τα ασύγκριτα υλικά πλεονεκτήματα που είχαν στο παρελθόν οι Ηνωμένες Πολιτείες επιβραδύνουν τη λειτουργία των κοινωνικών δυνάμεων, που παίρνουν μέρος στην κατάλυση της καπιταλιστικής κοινωνίας και στην ανάπτυξη της διευθυντικής. Οι Ηνωμένες Πολιτείες στη διάρκεια των περασμένων 15 ετών δεν απέφυγαν τη μαζική ανεργία, ούτε τη μόνιμη γεωργική κρίση, ούτε τη γιγάντωση του χρέους, ούτε τα αδρανή κεφάλαια, ούτε την ανικανότητα να αξιοποιήσουν τις τεχνολογικές δυνατότητες.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι καπιταλιστικές ιδεολογίες χάνουν τη δύναμη να συγκινούν τις μάζες, με αποτέλεσμα οι πολιτικές και δομικές αλλαγές να προχωρούν σε κατεύθυνση διευθυντική με ταχύτητα προφανέστατη και μεγάλη, που πήρε ιδιόμορφη ιθαγενή ιδεολογική και θεσμική έκφραση. Η έκφραση αυτή, που ταιριάζει σε ένα πιο πρώιμο στάδιο της διαδικασίας αυτής από εκείνο όπου έφτασαν η Ρωσία και η Γερμανία, είναι η New Deal.

Ο όρος New Deal (Νέα Συμφωνία) αναφέρεται σε μια σειρά οικονομικών μέτρων που θεσπίστηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, μεταξύ 1933 και 1938, μέσω προεδρικών διαταγμάτων και νόμων ψηφισμένων, κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Φραγκλίνου Ρούσβελτ, ως απάντηση στην Μεγάλη Ύφεση του 1929. Τα προγράμματα στόχευαν στην επίτευξη της ανακούφισης των φτωχότερων και των ανέργων, την ανάκαμψη της οικονομίας σε φυσιολογικά επίπεδα και την αναμόρφωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος της χώρας ώστε να μην επαναληφθεί παρόμοια κατάσταση (οι Αμερικανοί ιστορικοί αποκαλούν συχνά τους 3 αυτούς στόχους ως «3 Rs» - Relief, Recovery, Reform.( wikipedia)

Κεφάλαιο 17. Αντιρρήσεις (σ.σ. 346-361)

Δεν επιθυμώ να αποδείξω αληθινή τη θεωρία της διευθυντικής επανάστασης. Αντίθετα, τα προσωπικά μου συμφέροντα, υλικά και ηθικά και οι ελπίδες μου συγκρούονται με τα συμπεράσματα της θεωρίας αυτής. Πάντως, παρουσιάστηκαν πολλά από τα στοιχεία της θεωρίας μου καθώς και οι θεωρίες που παρομοίαζαν με αυτή και που χρησιμοποιούν περισσότερο τον όρο «γραφειοκρατική» παρά «διευθυντική» επανάσταση.

Εκτιμώντας το βάρος των μαρτυριών που υπάρχουν εναντίον της θεωρίας της διευθυντικής επανάστασης, πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας μια προφανή αρχή της επιστημονικής μεθόδου. Για να αποδείξουμε λαθεμένη την θεωρία τούτη δεν είναι αρκετό να καταδείξουμε ότι δεν είναι 100% βέβαιη, ότι αντιμετωπίζει δυσκολίες και ότι ορισμένες μαρτυρίες φαίνονται εναντίον της. Πρέπει επιπλέον να καταδειχτεί ότι είναι λιγότερο αβέβαιη από τις εναλλακτικές θεωρίες που καλύπτουν το ίδιο αντικείμενο, και ότι στην περίπτωσή της υπάρχουν περισσότερες δυσκολίες, περισσότερες αρνητικές μαρτυρίες, παρότι στην περίπτωση τουλάχιστον μιας άλλης εναλλακτικής θεωρίας.

Με βάση τις έως τώρα διαθέσιμες μαρτυρίες, λίγες αμφιβολίες βλέπω σχετικά με το ότι η θεωρία της διευθυντικής επανάστασης είναι η πιο πιθανή (γράφει ο Burnham). 

Πηγή: James Burnham: Managerial Revolution (1941) - (Ελληνικός τίτλος): Η επανάσταση των διευθυντών, μτφρ. Τάκης Κονδύλης, Εκδ. Κάλβος 1970, σ.σ. 361.

(Η επιλογή και η οργάνωση μικρών αποσπασμάτων του βιβλίου, είναι δική μου)

Γιώργος Χατζηαποστόλου