Βίλχελμ Ράιχ - ένας επίμονος και ασυμβίβαστος ερευνητής της ανθρώπινης ψυχής

 

Ο Βίλχελμ Ράιχ σε ηλικία 3 ετών

Βιογραφικά στοιχεία

Πέρασε τα παιδικά του χρόνια σε ένα μεγάλο αγρόκτημα του χωριού Ντομπριανίτσι που βρίσκεται κοντά στην Λβιβ -  πόλη της σημερινής δυτικής Ουκρανίας ' έλαβε εκπαίδευση από δασκάλους κατ' οίκον, αλλά η ζωή του άλλαξε στη διάρκεια της εφηβείας  όταν έχασε τους γονείς του και χρειάστηκε να αναλάβει ο ίδιος τη διαχείριση του κτήματος. Ο Ράιχ μετά το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου (1915) διέφυγε από τον τόπο του και βρέθηκε στην Αυστρία όπου έγινε δεκτός στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βιέννης (1918) και σπούδασε  ψυχιατρική. Ακολούθως στράφηκε προς τον Φρόυντ και την ψυχανάλυση ' έγινε, ένας διακεκριμένος μαθητής του ' το 1920, μέλος της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας της  Βιέννης και  σύντομα, καθιερώθηκε ως ένα από τα πλέον ιδιοφυή μέλη της δεύτερης γενιάς ψυχαναλυτών μετά τον Σίγκμουντ Φρόυντ. 

Οι έρευνές του στον χώρο της ψυχολογίας

Συγκρούστηκε με τον Φρόιντ σε θεμελιώδη ζητήματα της ψυχαναλυτικής θεωρίας, όπως:

·         το ένστικτο του θανάτου,

·         τη θεωρία για τον μαζοχιστικό χαρακτήρα και  

·         την ανακάλυψή του για τη λειτουργία τού οργασμού.

Ο Ράιχ σε αντίθεση με τη φροϋδική άποψη πως τα σεξουαλικά ένστικτα πρέπει να προσαρμόζονται στο πλαίσιο που θέτει ο πολιτισμός, πίστευε, πως η ελεύθερη έκφραση και ικανοποίηση των, υγιών (μη διεστραμμένων) σεξουαλικών ορμών είναι κύρια προϋπόθεση για ουσιαστική κοινωνική πρόοδο.  Αργότερα, μάλιστα,  υποστήριξε πως λόγω του μαζικού και διαχρονικού χαρακτήρα των νευρώσεων «ποτέ μέχρι σήμερα δεν υπήρξε [πραγματική] κουλτούρα ή πολιτισμός». 

Στην προσπάθειά του να θεραπεύσει τη νεύρωση ασθενών του, μετά την πορεία του στην ψυχιατρική, την ψυχολογία, και την κοινωνιολογία  κινήθηκε και στα πεδία της βιολογίας και της φυσικής.  Πρότεινε μια συνολική θεώρηση της ενέργειας όπως εκδηλώνεται στην παθολογία και εμφανίζεται στη φύση  που ονόμασε "οργονομία" από την «οργόνη». Κυρίαρχη έννοια της οργονομίας η «οργόνη», περιγράφεται ως μια πανταχού παρούσα, μορφή ενέργειας από την οποία δημιουργούνται στη συνέχεια η ύλη, η ζωή και οι φυσικοί νόμοι  Η ενέργεια αυτή ονομάστηκε «οργόνη» από ανασυνδυασμό των λέξεων «οργανισμός» και «οργασμός».

Ανάλυση του χαρακτήρα - θωράκιση

Στην προσπάθειά του να θεραπεύσει τις νευρώσεις ο Ράιχ ανέπτυξε την τεχνική της «ανάλυσης του χαρακτήρα» (1926-1934) η οποία αργότερα ενσωματώνοντας νέα ευρήματα εξελίχθηκε στη «νευροφυτοθεραπεία» (1935-1939) μια ενδιάμεση θεραπευτική τεχνική που ακολούθησε την ανακάλυψη της μυϊκής θωράκισης και του αντανακλαστικού του οργασμού και τελικά στην «οργονοθεραπεία» (μετά το 1939). Με την εισαγωγή της έννοιας της οργόνης ως απτής βιολογικής ενέργειας που εκτονώνεται κατά τον οργασμό η θεραπεία των νευρώσεων του Ράιχ ονομάστηκε οργονοθεραπεία.  

Η έρευνά του για τις περιπτώσεις αποτυχίας της θεραπευτικής εφαρμογής της ψυχανάλυσης τον έφερε αντιμέτωπο με το φαινόμενο της αντίστασης στη θεραπεία. Εγκαταλείποντας το τυπικό της ψυχανάλυσης κάθισε απέναντι (και όχι πίσω) από τον ασθενή επιδιώκοντας την οπτική επαφή και μέσω αυτής την άμεση επίθεση στην αντίσταση που επιδείκνυε ο αναλυόμενος επισημαίνοντας του το γεγονός καθαυτό και περιγράφοντας του τις στάσεις και τις συμπεριφορές μέσω των οποίων εκδηλωνόταν η αντίσταση. Συνολικά, η αντίσταση του νευρωτικού ασθενούς ονομάστηκε «θωράκιση» και μπορούσε να χωριστεί σε:

• Χαρακτηρολογική θωράκιση:  Είναι όλες οι τυπικές στάσεις του χαρακτήρα όπως ακαμψία του χαρακτήρα, έλλειψη συγκινησιακής επαφής και «απονέκρωση» και την αναπτύσσει το άτομο ως άμυνα απέναντι στις δυσβάστακτες συγκινησιακές διεγέρσεις.
• Μυϊκή θωράκιση: Είναι οι χρόνιοι μυϊκοί σπασμοί που αναπτύσσει ένα άτομο προκειμένου να καταστείλει έντονες οργανικές αισθήσεις και αφόρητες συγκινήσεις, ιδιαίτερα το άγχος ηδονής, την οργή και τη σεξουαλική διέγερση.

Η θωράκιση προκαλείται από τη συστηματική ματαίωση των συναισθηματικών  αναγκών  των παιδιών στα πρώτα χρόνια της ζωής τους. Η ανάπτυξη θωράκισης θεωρείται αναμενόμενη για παιδιά που ανατρέφονται σε νευρωτικό περιβάλλον. 

Πολιτική, κοινωνική σκέψη και δράση

Η ατομική, επαγγελματική και κοινωνική συμπεριφορά του Ράιχ χαρακτηρίζεται από συγκρούσεις όπως:  χωρισμό με τη σύζυγο λόγω της κομματικής  του δράσης, σύγκρουση με το κόμμα λόγω ιδεολογικών αντιρρήσεων και διαφωνιών κοινωνικής πρακτικής, αποπομπή από την Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία λόγω της ανόδου των ναζί στην εξουσία. Επίσης, η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία (American Psychiatric Association) και η Αμερικανική Ψυχαναλυτική Εταιρεία (American Psychoanalytic Association) στράφηκαν εναντίον του Ράιχ καθώς δεν παραδέχθηκαν ποτέ την ύπαρξη της οργόνης.

Ιδιαίτερη σημασία για την κρυφή αποβολή του από τη Γερμανική Ψυχαναλυτική Εταιρεία έπαιξε η κρυφή συναλλαγή μεταξύ του Φρόιντ, του Τζόουνς (προέδρου της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας) και άλλων κορυφαίων ψυχαναλυτών, με τους ναζί, οι οποίοι ζήτησαν την εκκαθάριση της Γερμανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας από τους Εβραίους και τους κομμουνιστές ώστε να επιτρέψουν  τη συνέχιση της λειτουργίας της. Ο Ράιχ ήταν Εβραίος αν και δήλωνε μη Εβραίος και παράλληλα κομμουνιστής ' διέθετε δηλαδή, δύο ιδιότητες  απαράδεκτες για το ναζιστικό καθεστώς, οπότε ο εξοστρακισμός του ήταν αναπόφευκτος. Η τελική προώθηση του Ράιχ  στις Ενωμένες Πολιτείες της Αμερικής, όπου η προέκυψε η σύγκρουσή του με τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων (ΟΤΦ) σχετικά με την απόδειξη ύπαρξης ή όχι της οργόνης, οδήγησε, τελικά, στον θάνατό του, το 1957.

Καθώς η ατομική θεραπεία δεν μπορούσε να λύσει το πρόβλημα της γενικευμένης νεύρωσης του πληθυσμού, εστιάστηκε στην πρόληψη. Οργάνωσε κλινικές ψυχικής υγείας και συνεργάστηκε με Σοσιαλιστικά και Κομμουνιστικά κόμματα, πιστεύοντας πως οι κοινωνικές αλλαγές που υποστήριζαν θα μπορούσαν να συνδυαστούν με απελευθέρωση από τα καταπιεστικά σεξουαλικά ήθη της εποχής (αν και θα πρέπει να τονιστεί πως ο Ράιχ θεωρούσε τη σεξουαλική ελευθεριότητα ως εξίσου αν όχι περισσότερο παθολογική). Η αρχική αισιοδοξία του Ράιχ  για τη δυνατότητα γρήγορης ανακούφισης του πληθυσμού από τις νευρώσεις μέσω της εφαρμογής ριζοσπαστικών πολιτικών απελευθέρωσης από τα καταναγκαστικά ήθη της εποχής, υποχώρησε με την πάροδο των ετών. Οι εμπειρίες του ως θεραπευτής, οι προσωπικές του εμπειρίες και η ολοκληρωτική, κατά την άποψή του και η  αποτυχία των κομμουνιστικών κινημάτων τον οδήγησαν στο ακόλουθο συμπέρασμα:

«Ως αποτέλεσμα χιλιάδων χρόνων κοινωνικής και εκπαιδευτικής στρέβλωσης οι μάζες των ανθρώπων έχουν καταστεί βιολογικά άκαμπτες και ανίκανες για ελευθερία. Δεν είναι πλέον ικανές να οργανωθούν σε μια ειρηνική συμβίωση.»

Πάντως πρέπει να σημειωθεί πως οι απότομες, επαναστατικές κοινωνικές ανατροπές που δεν λαμβάνουν υπόψη τους, τους περιορισμούς που θέτει η γενικευμένη εξάπλωση της θωράκισης στην ικανότητα των πολιτών για υπεύθυνη διαχείριση της ελευθερίας τους οδηγούν αναπόφευκτα σε μεγαλύτερα προβλήματα από εκείνα στα οποία θα έδιναν, υποτίθεται, λύση. Οι περισσότερο συντηρητικές πολιτικές πρακτικές που βασίζονται σε μια διαίσθηση αυτών των δυσκολιών είναι ανεπαρκείς αλλά οπωσδήποτε προτιμότερες από τις μεγαλεπήβολες πολιτικές πρακτικές των προοδευτικών κομμάτων που δεν καταφέρνουν να κατανικήσουν τις αντιδράσεις των συντηρητικών μηχανισμών (εταιρείες, μέσα μαζικής ενημέρωσης, ατομικιστική νοοτροπία των συμφεροντολόγων πολιτών).    Στις ΗΠΑ (1939 - 1957) ενώ υποστήριξε αρχικά τον Δημοκρατικό Πρόεδρο Ρούζβελτ, στη συνέχεια δεν δίστασε να προτιμήσει τον Ρεπουμπλικανό Πρόεδρο Αϊζενχάουερ.  Στα γραπτά αυτής της περιόδου επικρίνει τους υποστηρικτές των αυταρχικών κομμουνιστικών καθεστώτων («κόκκινοι φασίστες») και τους πολιτικούς που με υστεροβουλία εκμεταλλεύονται τον ανεκπλήρωτο πόθο των μαζών για ελευθερία («μαύροι φασίστες») ή αλλιώς «πραματευτές της ελευθερίας»).  Επιπλέον, καλεί τους λαούς να αντιληφθούν, επιτέλους, το μέγεθος της δικής τους ευθύνης, καθώς οι ίδιοι καθορίζουν πλήρως τις κοινωνικές διεργασίες με την αποχή από αυτές (όπως, π.χ. η απουσία τους στις εκλογικές διαδικασίες)  ή με την ανοχή που δείχνουν απέναντι στα κοινωνικά φαινόμενα.  

Υπήρξε ένας από τους πλέον αμφιλεγόμενους διανοητές της σύγχρονης εποχής. Το φιλόδοξο εγχείρημα του, να αμφισβητήσει τα υφιστάμενα συστήματα σκέψης  και να ανατρέψει βασικές επιστημονικές αντιλήψεις, τον οδήγησε  να αποκτήσει  πολυάριθμους υποστηρικτές και επικριτές.

Επηρέασε γνωστούς ψυχοθεραπευτές, καλλιτέχνες και διανοούμενους. Η κριτική του απέναντι στα κοινωνικά και σεξουαλικά ήθη ενέπνευσε τα νεανικά κινήματα αμφισβήτησης των δεκαετιών του 1960 και 1970. Κάποιοι υποστηρίζουν, ακόμη, πως η συμβολή του στην εξέλιξη της επιστήμης της ψυχολογίας του περασμένου αιώνα, αν και παραγνωρισμένη, υπήρξε ουσιαστική. Ωστόσο, οι ιδέες τις οποίες ο ίδιος ξεχώριζε ως σημαντικότερες, καθώς αποτέλεσαν τη βάση του νέου επιστημονικού παραδείγματος που πρότεινε, δεν έτυχαν ποτέ ευρείας αποδοχής. Αντίθετα, η επιμονή με την οποία τις υποστήριζε κόστισε στον Ράιχ, σε κάποιο βαθμό, την επιστημονική του υπόληψη και τον οδήγησε σε αρκετές αναγκαστικές μετακινήσεις υπό την πίεση αντιδράσεων και διώξεων. Μέρος των βιβλίων του καταστράφηκε στην πυρά από τις αμερικανικές αρχές (τα υπόλοιπα λογοκρίθηκαν) και ο Ράιχ οδηγήθηκε στη φυλακή, όπου πέθανε στιγματισμένος και περιθωριοποιημένος αλλά βέβαιος, παρ' όλα αυτά, για τη σπουδαιότητα των επιτευγμάτων του.

Ο μηχανισμός διαιώνισης της νεύρωσης στον πληθυσμό: η «συγκινησιακή πανούκλα  της  ανθρωπότητας» 

Η οργονομία θεωρεί πως οι νευρωτικές κοινωνίες είναι ταυτόχρονα απρόθυμες και ανίκανες να αναθρέψουν συγκινησιακά υγιή παιδιά. Ο θωρακισμένος άνθρωπος τείνει να αντιμετωπίζει τον αθωράκιστο, υγιή άνθρωπο ως απειλή. Για τον λόγο αυτό τα παιδιά μικρής ηλικίας γίνονται αποδέκτες συμπεριφορών που σκοπό έχουν την ανάπτυξη θωράκισης σε αυτά.

Ως πρώτο χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Ράιχ αναφέρει την πρακτική του υποχρεωτικού αποχωρισμού του νεογνού από τη μητέρα του και την τοποθέτησή του σε ψυχρά δωμάτια νοσοκομείων αμέσως μετά τη γέννησή του, που επιφέρει καίριο πλήγμα στη συγκινησιακή ζωντάνια του νεογνού, το οποίο αντιδρά στην αφόρητη αυτή κατάσταση αρχικά με άγχος, ύστερα με κραυγές και τέλος με τη συστολή του αυτόνομου νευρικού συστήματος.

Ως δεύτερο παράδειγμα αναφέρεται η πρακτική της περιτομής. «Αυτή η σφαγή του νεογέννητου, που το διαπεραστικό και σπαραχτικό του κλάμα αντηχεί σ’ όλα τα μαιευτήρια του κόσμου, δεν έχει καμιά σχέση με την υγιεινή. Είναι το πρώτο ασυνείδητο αλλά δραστικό μέτρο των θωρακισμένων οργανισμών, μασκοφορεμένων προσώπων και των γαντοφορεμένων χεριών των γιατρών, των αυταρχικών διευθυντών εκπαίδευσης και των αυταρχικών γονιών, ενάντια στον ζωντανό οργανισμό που απείραχτος και αστρέβλωτος παρουσιάζεται μπροστά τους, που χρησιμοποιείται στη μάχη κατά του νεογέννητου παιδιού.» 

Η επιζήμια δράση του νευρωτικού χαρακτήρα, η οποία μπορεί να λάβει διάφορες κοινωνικές μορφές, ονομάστηκε συγκινησιακή πανούκλα και θεωρήθηκε υπεύθυνη για τη δίωξη μεγάλων πρωτοπόρων όπως ο Ιησούς Χριστός (έστω και ως μυθικό πρόσωπο[;]), ο Τζορντάνο Μπρούνο και ο Γαλιλαίος. Ο Ράιχ υποστήριζε πως η ξαφνική αποκάλυψη θα προκαλούσε κοινωνική κατάρρευση όπως η απότομη διάλυση της ατομικής θωράκισης μπορεί να οδηγήσει τον νευρωτικό ασθενή στην τρέλα ή στην αυτοκτονία.

Αποδοχή, σημερινή εικόνα του έργου του Ράιχ

Η οργονομία δεν κατάφερε να πείσει την επιστημονική κοινότητα για την εγκυρότητά της ως ένα νέο επιστημονικό παράδειγμα: η τρέχουσα, επικρατούσα άποψη είναι πως πρόκειται για ψευδοεπιστήμη.  Η αμφισβήτηση ορισμένων από τις των απόψεις του Ράιχ που διαμόρφωσε ως ψυχαναλυτής και εντάθηκε, όταν τα συμπεράσματά του έφτασαν να αφορούν ευρύτερα επιστημονικά πεδία, κυρίως στον χώρο της βιολογίας και της φυσικής. Ειδικότερα οι έννοιες της οργόνης και των βιόντων καθώς δεν κατέστη δυνατό να αποδειχθεί η ύπαρξή τους  οδήγησαν την επιστημονική κοινότητα σε μία τάση αμφισβήτησης αλλά όχι και συνολικής απαξίωσης του έργου του.

Παρ’ όλα αυτά ο Ράιχ υπήρξε ένας επιδραστικός ψυχολόγος. Κάποιες αυθεντικές ιδέες του ενσωματώθηκαν αθόρυβα στις σύγχρονες ψυχαναλυτικές θεωρίες, κάποιες συνεισέφεραν στη θεμελίωση νέων σχολών ψυχολογίας, όπως η Γκέσταλτ. [ψυχολογία της σχηματοποίησης]

Σήμερα ένα πλήθος οργανισμών και επαγγελματιών, απασχολούμενοι κυρίως στον χώρο της ψυχικής υγείας, εμφανίζονται να εφαρμόζουν τις θεωρίες του Ράιχ, αυτούσιες ή παραλλαγμένες. Ένας από τους γνωστότερους, σήμερα, οργανισμούς  με σκοπό την προαγωγή της οργονομίας είναι:  το Wilhelm Reich Infant Trust. Είναι το νομικό πρόσωπο που διαχειρίζεται τα Αρχεία του Ράιχ. Ο Ράιχ συμπεριέλαβε οδηγίες για τη δημιουργία του ιδρύματος μετά τον θάνατο του στη διαθήκη του, την οποία υπέγραψε στις 8 Μαρτίου του 1957 όπου αναφέρει σχετικά:

«…έκανα οδηγό των τελευταίων μου εντολών την ασφαλή μετάδοση στις μελλοντικές γενεές μιας τεράστιας αυτοκρατορίας επιστημονικών επιτευγμάτων. Κατά τη γνώμη μου το πρωταρχικό που έπρεπε να εκπληρωθεί ήταν να εξασφαλιστεί η αλήθεια για το έργο μου εναντίον της μετά θάνατον διαστρέβλωσης και συκοφαντίας». 

Κύρια έργα  

1. Β. Ράιχ, Η μαζική ψυχολογία του φασισμού (α΄+ β΄ τόμος), μτφρ. Ηρώ Λάμπρου, Λεωνίδας Καρατζάς, Εκδ. Μπουκουμάνης 1974, σ.σ. 472. (υπάρχει στο διαδίκτυο)
2. Β. Ράιχ, Άκου, Ανθρωπάκο, μτφρ. Δ. Παπαδημητρίου, Εκδ. Αποσπερίτης 1983.σ.σ. 152.  (υπάρχει στο διαδίκτυο)
3. Β. Ράιχ, Άνθρωποι σε μπελάδες, Νίκος Σιδέρης, Εκδ. Καστανιώτης 1979,σ.σ. 364.
4. Β. Ράιχ, Η Ανάλυση του Χαρακτήρα, (α΄τόμος), μτφρ. Νίκος Σιδέρης, Εκδ. Καστανιώτης 1990, σ.σ. 218. (υπάρχει στο διαδίκτυο)
5. Β. Ράιχ, Η Ανάλυση του Χαρακτήρα, (β΄τόμος), μτφρ. Νίκος Σιδέρης, Εκδ. Καστανιώτης 1990, σ.σ. 178. (υπάρχει στο διαδίκτυο)
6. Β. Ράιχ, Η Ανάλυση του Χαρακτήρα, (γ΄τόμος), μτφρ. Νίκος Σιδέρης, Εκδ. Καστανιώτης 1990, σ.σ. 338. 
7. Β. Ράιχ, Η Βιοηλεκτρική Θεωρία της Σεξουαλικότητας και του Άγχους, μτφρ. Ρούσσος Βρανάς, Εκδ. Αποσπερίτης 1990, σ.σ. 192.
8. Β. Ράιχ, Η Λειτουργία του Οργασμού-Η ανακάλυψη της οργόνης, (α΄ τόμος), μτφρ. Ασημίνα Παπαχριστοδούλου, Εκδ. Ρέω 2015, σ.σ. 496.  (υπάρχει στο διαδίκτυο) 
9. Β. Ράιχ, Η Βιοπάθεια του Καρκίνου-Η ανακάλυψη της οργόνης (β΄ τόμος), μτφρ. Βούλα Σταθουλοπούλου, Εκδ. Ρέω 2018, σ.σ. 578.   
10. Β. Ράιχ, Η Δολοφονία του Χριστού, μτφρ. Δ. Παπαδημητρίου, Εκδ. Αποσπερίτης 1952, σ.σ. 328.  
11. Β. Ράιχ, Η Κοσμική Υπέρθεση, μτφρ. Αργυρώ Τσιραντωνάκη, Εκδ. Καστανιώτης 1980, σ.σ. 162
12. Β. Ράιχ, Ο Αιθέρας, ο Θεός και ο Διάβολος, μτφρ. Ρούσσος Βρανάς, Εκδ. Αποσπερίτης, 1973, σ.σ. 184.  (υπάρχει στο διαδίκτυο)
13. Β. Ράιχ, Ο Συσσωρευτής Οργόνης, μτφρ. Λεωνίδας Κωνσταντινίδης, Γιώργος Σχοινάς, Εκδ. Πάλμοργον (χ.χ.), σ.σ.  96.       
14. Β. Ράιχ, Πάθος της Νιότης- Αυτοβιογραφία 1897-1922, μτφρ. Κώστας Θεοδωρήμπασης, Εκδ. Ρέω 2003, σ.σ. 224. 
15. Β. Ράιχ, Τα Παιδιά του Μέλλοντος, μτφρ. Ρούσσος Βρανάς, Εκδ. Αποσπερίτης 1984, σ.σ.  212. 
16. Β. Ράιχ, Γουλφ, Θ. Π., Λάιστικοφ, Γ., & Ράφαελ, Τ., Συγκινησιακή Πανούκλα, μτφρ. Νάσος Τεόπουλος, Κώστας Θεοδωρήμπασης, Εκδ. Ρέω 2010, σ.σ.  320.       

[Πρόκειται για μια περίληψη 5 σελίδων, του σχετικά εκτεταμένου σημειώματος (18 σελίδων) για τον Ράιχ που βρίσκεται αναρτημένο στην Βικιπαίδεια]. Η μόνη συνεισφορά μου σε αυτό είναι η αναζήτηση των ελληνικών μεταφράσεων των έργων του Ράιχ  και η διαθεσιμότητά τους στο διαδίκτυο.

Γιώργος Χατζηαποστόλου 

Μπορούμε να ακούμε με προσοχή;

Eugene D. Fanning Center for Business Communication 05-07-TN College of Business Administration University of Notre Dame

Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ *

Πώς να γίνεις καλύτερος  επικοινωνιακά, γινόμενος καλύτερος ακροατής

Υπάρχει μια ουσιαστική διαφορά μεταξύ ακούσματος και ακρόασης. Από τη μια πλευρά, η ακοή είναι απλώς μια ακούσια φυσική αντίδραση στο περιβάλλον. Η ακρόαση, από την άλλη πλευρά, είναι μια διαδικασία που περιλαμβάνει την ακρόαση, τη φροντίδα, την κατανόηση, την αξιολόγηση και την ανταπόκριση στα μηνύματα  του προφορικό λόγου.

Η ακρόαση είναι μια εξελιγμένη επικοινωνιακή δεξιότητα που μπορεί να κατακτηθεί μόνο με αρκετά πρακτική. Είναι δίκαιο να τονίσουμε, ωστόσο, ότι ενώ η βελτίωση των ακουστικών δεξιοτήτων είναι δύσκολη, απαιτητική και προκλητική, μπορεί να είναι εξαιρετικά ανταποδοτική.

ΓΙΑΤΙ ΝΑ ΑΚΟΥΜΕ;

Ο μέσος άνθρωπος ξοδεύει περίπου το 70 τοις εκατό της κάθε ημέρας ασχολούμενος με κάποιο είδος επικοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, οι Nichols και Stevens αναφέρουν ότι από όλο τον χρόνο που περνάμε επικοινωνώντας κάθε μέρα, το 45 τοις εκατό ξοδεύεται ακούγοντας, το 30 τοις εκατό μιλώντας, το 16 τοις εκατό διαβάζοντας, και μόνο το 9 τοις εκατό γράφοντας. Μεταγενέστερες μελέτες αναφέρουν ακόμη μεγαλύτερο ποσοστό του χρόνου επικοινωνίας μας που αφιερώνεται στην ακρόαση.

Υπάρχουν πολλοί άλλοι καλοί λόγοι για να βελτιώσετε την ακρόασή σας:

• Η ακρόαση δείχνει αποδοχή.

• Η ακρόαση προάγει τις ικανότητες επίλυσης προβλημάτων.

• Η ακρόαση αυξάνει τη δεκτικότητα του ομιλητή στις ιδέες και τις σκέψεις των άλλων.

• Η ακρόαση αυξάνει την αυτοεκτίμηση του άλλου.

• Η ακρόαση σας βοηθά να ξεπεράσετε την αυτοσυνείδηση ​​και τον εγωκεντρισμό.

• Η ακρόαση μπορεί να βοηθήσει στην αποφυγή μετωπικών συναισθηματικών συγκρούσεων.

 

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΕΣ  ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ  ΑΚΡΟΑΣΗΣ

Πολλοί από εμάς εφαρμόζουμε συνήθειες ακρόασης που είναι αναποτελεσματικές και μπορεί να επηρεάσουν τη μάθηση:

• Λέγοντας πως το θέμα είναι χωρίς ενδιαφέρον.

• Άσκηση κριτικής στην παράδοση του ομιλητή.

• Βρισκόμενοι σε υπερδιέγερση.

• Ακούγοντας μόνο τα γεγονότα.

• Προσπαθούμε να κάνουμε ένα περίγραμμα όλων όσων ακούμε.

• Προσποιήσεις προσοχής στο ηχείο.

• Ανοχή ή δημιουργία περισπασμών.

• Αποφυγή δύσκολου, εκθετικού ή τεχνικού υλικού.

• Το να αφήνουμε λέξεις που είναι φορτισμένες με συναισθήματα μας βάζουν εκτός τροχιάς.

• Κατασπατάληση της διαφοράς μεταξύ ταχύτητας ομιλίας και ταχύτητας σκέψης.

 

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΛΩΝ ΣΥΝΗΘΕΙΩΝ ΑΚΡΟΑΣΗΣ

 Ερευνητές της Sperry Corporation έχουν εντοπίσει τρόπους με τους οποίους μπορείτε να ελέγξετε τις δικές σας αναποτελεσματικές συνήθειες, εντοπίστε αυτές που πρέπει να αντικαταστήσετε και αντικαταστήστε τις με πιο αποτελεσματικές στρατηγικές : ακρόαση, μάθηση και μνήμη.

Στην πραγματικότητα, έχουν εντοπίσει 18 συνήθειες που μπορεί να θέλετε να σκεφτείτε για τον δικό σας κατάλογο των δεξιοτήτων επικοινωνίας:

• Σταματήστε να μιλάτε.
• Μία συνομιλία τη φορά.
• Να έχετε ενσυναίσθηση με το άτομο που μιλάει.
• Να κάνετε ερωτήσεις.
• Μην διακόπτετε.
• Δείξτε ενδιαφέρον.
• Δώστε την αμέριστη προσοχή σας.
• Μην βιάζεστε να βγάλετε συμπεράσματα.
• Αποφύγετε τους περισπασμούς.
• Αξιολογήστε γεγονότα και στοιχεία.
• Αναγνωρίστε τις δικές σας προκαταλήψεις και προκαταλήψεις.
• Μην διαφωνείτε διανοητικά.
• Αντιδράστε στις ιδέες, όχι στον ομιλητή.
• Μην σπαταλάτε το πλεονέκτημά σας για τη «δύναμη της σκέψης».
• Η ευχή δεν το κάνει έτσι.
• Ακούστε ό,τι δεν λέγεται.
• Ακούστε πώς λέγεται κάτι.
• Μοιραστείτε την ευθύνη για την επικοινωνία.

Η ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΑΚΡΟΑΣΗ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΔΕΞΙΟΤΗΤΑ ΠΟΥ ΒΟΗΘΑΕΙ. . .

• στην ενθάρρυνση της κάθαρσης,

• τον ομιλητή να φοβάται λιγότερο τα αρνητικά συναισθήματα,

• να προωθήσετε μια σχέση ζεστασιάς μεταξύ ομιλητή και ακροατή,

• να προωθήσετε την επίλυση προβλημάτων στον ομιλητή,

• να αυξήσει τη δεκτικότητα του ομιλητή στις ιδέες και τις σκέψεις των άλλων.

 

ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ

• Παράφραση

• Αντανακλάσεις συναισθημάτων

• Αντανακλάσεις  του νοήματος

• Αντανακλάσεις συμπερασμάτων

 

ΠΩΣ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΒΕΛΤΙΩΣΩ ΤΙΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ ΜΟΥ;

 Ο καθηγητής James J. Floyd έχει προτείνει ένα σύστημα για τη βελτίωση των τρόπων με τους οποίους ακούμε τον υπόλοιπο κόσμο.

Η πρώτη φάση περιλαμβάνει τέσσερα βήματα:

• Ελέγξτε το απόθεμα ακρόασης (τόσο τις καλές όσο και τις κακές συνήθειες).

• Αναγνωρίστε τις ανεπιθύμητες ακουστικές σας συνήθειες.

• Αρνηθείτε να ανεχτείτε ανεπιθύμητες ή αναποτελεσματικές συνήθειες.

• Αντικαταστήστε τις ανεπιθύμητες συνήθειες με αποτελεσματικές.

 

ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΣΑΣ ΝΑ ΔΙΝΕΤΕ ΠΡΟΣΟΧΗ

 

• Αντισταθείτε στον πειρασμό της αφηρημάδας.

• Μειώστε την περιβαλλοντική απόσπαση.

• Αγνοήστε εσωτερικούς (αυτοπαραγόμενους) περισπασμούς.

• Αρνηθείτε να αποσπαστείτε από την εμφάνιση ή τους τρόπους του ομιλητή.

• Υπενθυμίστε στον εαυτό σας επανειλημμένα να εστιάσετε στο μήνυμα.

 

ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ

• Μην υποτιμάτε τη δυσκολία ερμηνείας μη λεκτικών μηνυμάτων.

• Σκεφτείτε το πλαίσιο: η μη λεκτική συμπεριφορά μπορεί να έχει διαφορετική σημασία σε διαφορετικά πλαίσια.

• Ερμηνεύστε τη λεκτική και μη λεκτική επικοινωνία ταυτόχρονα.

• Ζητήστε ανατροφοδότηση.

• Αποφύγετε τα στερεότυπα.

 

ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΛΕΚΤΙΚΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ

• Αυξήστε τη λεκτική εμπειρία και την εξειδίκευσή σας.

• Μελετήστε και σκεφτείτε το λεκτικό πλαίσιο για να ερμηνεύσετε το νόημα.

• Αφήστε κατά μέρος προκαταλήψεις και συναισθήματα (αλλά μην τα αγνοήσετε).

• Ξεπεράστε τον φόβο της αποτυχίας: μη φοβάστε να προσπαθήσετε, μην υποτιμάτε την κατάσταση, μην χαμηλώνετε τους στόχους σας και μην ψάχνετε απλώς για εύκολες καταστάσεις ακρόασης.

 

ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΤΙΚΗΣ/ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΑΚΡΟΑΣΗΣ

 

• Διάκριση μεταξύ πραγματικού και μη πραγματικού υλικού αναφοράς.

• Εφαρμόστε τα διάφορα τεστ για τεκμηριωμένη υποστήριξη.

• Αξιολογήστε την καταλληλότητα της χρήσης μη τεκμηριωμένης υποστήριξης από τους ομιλητές.

• Κατανοήστε τη σχέση υποστήριξης και συλλογισμού.

• Εφαρμόστε τα διάφορα τεστ συλλογισμού.

• Παρακολούθηση τόσο των ηθικών όσο και των ανήθικων χρήσεων της προπαγάνδας.

 

ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ  ΣΑΣ ΝΑ ΑΚΟΥΤΕ ΜΕ ΕΝΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ

 

• Προσπαθήστε να αναπτύξετε μια θετική στάση φροντίδας.

• Εφαρμόστε διαλογικές αρχές στην ακρόαση σας σε διάφορες καταστάσεις.

• Μειώστε ή εξαλείψτε τις μονολογικές τάσεις στην ακρόαση σας.

• Αποφύγετε την τάση να μιλάτε αντί να ακούτε.

• Αντισταθείτε στον πειρασμό να κρίνετε ή να δώσετε συμβουλές.

• Παρέχετε σχόλια που θα ενθαρρύνουν την περαιτέρω επικοινωνία.

 

ΠΡΟΤΕΙΝΟΝΤΑΙ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

1. Collins, S. D. Listening and Responding. Thomson South-Western Publishing, 2005.

2. DiSalvo, V., D. C. Larsen, and W. J. Seiler. «Επικοινωνιακές δεξιότητες που χρειάζονται τα άτομα σε Επιχειρηματικούς Οργανισμούς», Επικοινωνιακή Εκπαίδευση 25 (1976), 269-275.

3. Floyd, J. J. Listening: A Practical Approach. Glenview, IL: Scott Foresman & Co.,

1985.

4. Huseman, R. C., J. M. Lahiff, and J. D. Hatfield. Εργασιακή επικοινωνία. Hinsdale, IL: Dryden Press, 1981.

5. Nichols, R. G. and L. Stevens. Ακούς;  Νέα Υόρκη: McGraw Hill, 1957.

Αυτό το διδακτικό σημείωμα ετοιμάστηκε από τον James S. O'Rourke, Concurrent Professor of Management, για να συνοψίσει την έρευνα και ως βάση για συζήτηση στην τάξη.
Πνευματικά δικαιώματα © 2001. Eugene D. Fanning  Κέντρο για Εργασιακή Επικοινωνία. Αναθεώρηση: 2005.
Όλα τα δικαιώματα διατηρούνται. Κανένα μέρος αυτής της δημοσίευσης δεν επιτρέπεται να αναπαραχθεί, να αποθηκευτεί σε σύστημα ανάκτησης, να χρησιμοποιηθεί σε ένα υπολογιστικό φύλλο ή μεταδίδεται με οποιαδήποτε μορφή ή με οποιοδήποτε μέσο – ηλεκτρονικό, μηχανικό, φωτοτυπικό, ηχογραφημένο ή διαφορετικά – χωρίς άδεια.

Πηγή: file:///C:/Users/User/Pictures/The_Art_of_Listening.pdf

* [.... ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ] ' δική μου, διευκρινιστική προσθήκη στον τίτλο του άρθρου.

[Σημείωση: από τη βιβλιογραφία του άρθρου απουσιάζουν βασικά έργα ψυχολογίας της επικοινωνίας όπως:

·         Έριχ Φρομ, Η τέχνη της ακρόασης, και

·         Καρλ Ρότζερς, Η τέχνη της ενεργητικής ακρόασης

Το ερώτημα είναι γιατί απουσιάζουν ' είναι ξεπερασμένα ή τα αγνοούν οι διευθύνοντες σύμβουλοι των εταιρειών επειδή δυσκολεύονται να μεταφέρουν στην πράξη τις θέσεις των συγγραφέων. Μήπως η εργασιακή ηθική που προτείνουν οι ψυχολόγοι λειτουργεί ως εμπόδιο στην επιδίωξη των άμεσων και σημαντικών κερδών των εταιριών;]  

Γιώργος Χατζηαποστόλου  

 

Αναθεωρητές της Θεωρίας του Φρόυντ - Έριχ Φρομ

 

Άλλοι σπουδαίοι εκσυγχρονιστές της φροϊδικής θεωρίας, όπως είναι γνωστό, ήσαν οι Κ. Χόρνεϋ, Σ. Σάλλιβαν και Β. Ράϊχ.

 Ψυχολογική θεωρία

Το αρχικό ερώτημα ενός ανοιχτόμυαλου πανεπιστημιακού δασκάλου - ερευνητή, προς έναν φιλόδοξο, νεότερο συνάδελφό του, θα μπορούσε να είναι:

- Έχεις πίστη στον Θεό;

Απάντηση: Όχι!

- Ωραία! Τότε, αναμφίβολα θα έχεις τη διάθεση να δημιουργήσεις μια θεωρία...

Αν ο καθηγητής είναι εγωιστής και επομένως ανασφαλής και στενόμυαλος, δεν υφίσταται διάλογος ' απλά ανακοινώνεται στον νεότερο συνάδελφο: Άκουσε τη θεωρία μου ' θέλω να προχωρήσεις στην ακαδημαϊκή σου καριέρα και γι αυτό θα σου παράσχω κάθε δυνατή βοήθεια, ώστε να την επαληθεύσεις!

Ο Φρομ προερχόταν από οικογένεια βαθιά θρησκευόμενων γονέων και προγόνων γενικότερα. Κεντρική θέση στην κοσμοθεωρία του Φρομ ήταν η ερμηνεία του για το Ταλμούδ, αλλά  απομακρύνθηκε γρήγορα από τον ορθόδοξο Ιουδαϊσμό. Το θεμέλιο της ανθρωπιστικής φιλοσοφίας του Φρομ είναι η ερμηνεία του για τη βιβλική ιστορία της εξορίας του Αδάμ και της Εύας από τον Κήπο της Εδέμ. O Φρομ δεν θεωρεί πως οι πρωτόπλαστοι αμάρτησαν τρώγοντας από το Δέντρο της Γνώσης, αλλά αντίθετα, με αυτή την πράξη ανυπακοής οι άνθρωποι άρχισαν, χρησιμοποιώντας τη λογική, να καθιερώνουν νέες ηθικές αξίες παύοντας να ακολουθούν αυταρχικές ηθικές εντολές. 

Με αυτή την επιλογή απελευθέρωσης από έναν αυστηρό θεό και ανεξαρτητοποίησης από τη φύση, σύμφωνα με τον Φρομ, αρχίζει το ξετύλιγμα αυτού του κουβαριού της ιστορίας του ανθρώπου που απομακρυνόμενος από το ζώο επιχειρεί ταυτόχρονα και να μετριάσει την επίδραση της κοινωνίας στη διαχείριση της ελευθερίας του.

Ο συγκεκριμένος ψυχολόγος πιστεύει πως η αγάπη είναι περισσότερο μια προσωπική ατομική ικανότητα που μπορεί να αναπτύξει ο άνθρωπος, με την κατάλληλη εκπαίδευση παρά ένα ενεργητικό ή παθητικό συναίσθημα που στις διάφορες παθολογικές μορφές του μπορεί να εκφράζεται με ναρκισσιστικές νευρώσεις και σαδομαζοχιστικές τάσεις.

Ο Φρομ μετά από μακρόχρονη μελέτη διαπιστώνει πως οι πιο πολλοί άνθρωποι στη σύγχρονη κοινωνία δεν σέβονται την ελευθερία των συνανθρώπων τους, γιατί αγνοούν τι πραγματικά χρειάζονται οι άλλοι στην καθημερινή ζωή τους. Ως διέξοδο υυποστηρίζει πως είναι υγιές να ασκήσουμε την ελευθερία της βούλησής μας, ενώ, αντίθετα, πιστεύει πως η υπαναχώρησή μας  από την εφαρμογή αυτού του δικαιώματός μας  με τη χρήση μηχανισμών διαφυγής είναι η ρίζα των ψυχολογικών συγκρούσεων.

Ο Φρομ σκιαγράφησε τρεις μηχανισμούς διαφυγής: τον αυταρχισμό ' δηλαδή την εκχώρηση της ελευθερίας επιλογής ενός ατόμου σε ένα άλλο, την καταστροφικότητα '  δηλαδή, την τάση του ανθρώπου να καταστρέψει τους άλλους ή και τον κόσμο συνολικά, προκειμένου να αποφύγει να ασκήσει την ελευθερία επιλογής, και την αυτόματη συμμόρφωση ' δηλαδή, την σχεδόν ακαριαία προσαρμογή του πραγματικού εαυτού του ανθρώπου σε ένα ιδανικά αποδεκτό από τη κοινωνία χαρακτηρολογικό πρότυπο.

Σε σημειώσεις του στο βιβλίο του Η καρδιά του ανθρώπου ο Φρομ εισάγει την έννοια Βιοφιλία, (αγάπη για τη ζωή), ως αντίθετο της ναρκισσιστικής νεκροφιλίας.

Ο Φρομ ταξινόμησε τους χαρακτήρες σε πέντε ομάδες, τέσσερις μη παραγωγικούς (δεκτικό, εκμεταλλευτικό, αποθησαυριστικό, εμπορευτικό) και έναν παραγωγικό (τον ομώνυμο χαρακτήρα) που εκφράζουν, στην πράξη, ενδεικτικούς τρόπους κοινωνικοποίησης του ανθρώπου.

Κριτική

Η κριτική που δέχεται ο Φρομ -σχετικά με τις γνώμες και τις απόψεις  του- είναι άλλοτε δικαιολογημένη και άλλοτε όχι. Να εξηγήσω τι εννοώ. Ο Φρομ κατηγορεί τον Φρόυντ για συντηρητισμό πάνω στις θέσεις του και απουσία διάθεσης να τις επανεξετάσει και, βέβαια, να τις αλλάξει. Για έναν παρόμοιο λόγο κατηγορεί τον Φρομ και ο Χέρμπερτ Μαρκούζε, για παράδειγμα στο έργο του, Έρως και πολιτισμός,  λέει πως ο Φρομ ξεκίνησε ως επαναστάτης αναθεωρητής και κατέληξε σε έναν συμμορφωμένο θεωρητικό. Τελευταία, ο Τσόμσκυ από τη μια πλευρά συμπλέει με τον Φρομ και από την άλλη τον κατηγορεί για έλλειψη της απαραίτητης εμβάθυνσης στα μελετώμενα ψυχολογικά - κοινωνιολογικά θέματα τα οποία πραγματεύεται.

Αν συνυπολογίσουμε την Γερμανο-εβραϊκή καταγωγή και τις ιδιομορφίες του χαρακτήρα  αρκετών σημαντικών  κοινωνικών ψυχολόγων, μπορούμε, για παράδειγμα, να δούμε πως ο Φρομ δεν είχε να αντιμετωπίσει τα μεγάλα κοινωνικά και ηθικά εμπόδια μιας πουριτανικής ηθικής των χωρών της δυτικής Ευρώπης, του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού  αιώνα, όπως ο Φρόυντ.  Οι κοινωνίες  των χωρών αυτών, αντέδρασαν βίαια στους νεωτερισμούς του πατέρα της ψυχανάλυσης. Ο Φρομ από την άλλη, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην προσωπικότητα και τις θέσεις του Μαρξ υιοθέτησε και συγκεκριμένες μαρξικές αντιλήψεις τις οποίες και αξιοποίησε στην θεωρητική ανάλυση αλλά και στην πρακτική εφαρμογή, όπως αναφέρονται στο βιβλίο του Πέρα από τα δεσμά της Αυταπάτης, αλλά και σε άλλα βιβλία του που αναφέρονται στο Μαρξ. Ο Φρομ αντιμετωπίζει τον Φρόυντ ως έναν ξεπερασμένο ιστορικά και κοινωνιολογικά πρωτοπόρο, τον Μαρξ ως έναν πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό μεταρρυθμιστή και τον Αϊνστάιν ως έναν φωτισμένο μελλοντολόγο που προσδίδει μια "απαραίτητη" επιπλέον επιστημονικότητα στην πολιτικο-κοινωνική του θεωρία.

Είναι αξιοσημείωτο πως ο Φρομ δεν αποδέχεται τις "ετικέττες" που επιχειρούν να του προσάψουν νεότεροι μελετητές όπως "αναθεωρητής" ή "πολιτισμικός ερευνητής", όπως είδα γραμμένο στις πρώτες σελίδες ενός από τα βιβλία του που διάβασα προσφάτως. Ο λόγος αυτής της άρνησης δεν είναι, κατά τη γνώμη μου, το γεγονός ότι οι όροι αυτοί είναι ανακριβείς, αλλά το ότι με αυτή την ταξινόμησή του, "περιορίζουν" το εύρος της αποδοχής που πιθανώς να έχει η θεωρία του Φρομ στο μέλλον.

Είναι χαρακτηριστικό των πολύ καλών ψυχολόγων - ερευνητών, όπως ο Φρομ,  το γεγονός πως στην προσπάθειά τους να διαφοροποιηθούν από τους σπουδαίους προκατόχους τους, ξεκινούν την ερευνητική τους αναζήτηση από την αρχή της ανθρώπινης ζωής στον κόσμο και δοκιμάζουν -όχι πάντα με μεγάλη επιτυχία- να αναπαραστήσουν μια εικόνα της ζωής που να ταιριάζει περισσότερο στις ιδέες και τις πεποιθήσεις τους.

Διαφωνώ με την ερμηνεία της αφετηρίας των βιβλικών αναφορών του Φρομ, σχετικά με το γεγονός πως η ανυπακοή των πρωτοπλάστων ήταν αρετή και όχι αμαρτία και θεωρείται από τον μελετητή ως η πρώτη πράξη απελευθέρωσης από τα δεσμά ενός αυταρχικού Θεού-Πατέρα. Πάντως κατανοώ τους λόγους αυτής της άρνησης να γίνει αποδεκτή η πράξη αυτών των πρώτων ανθρώπων ως αμαρτία, γιατί ο Φρομ, ως Εβραίος, παραδέχεται τον Θεό ως εθνικό, προστάτη του "περιούσιου λαού" των Ισραηλιτών, εκδικητικό απέναντι  στους εχθρούς τους (όπως προκύπτει από τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης) και όχι ως Θεό όλων των ανθρώπων  που διδάσκει την αγάπη και εφαρμόζει τη φιλευσπλαχνία και την αλληλεγγύη (όπως ο Θεός- Χριστός της Καινής Διαθήκης). 

Παράλληλα, σε θεωρητικό αλλά και πρακτικό, ερευνητικό επίπεδο, δεν συμφωνώ με την αποκλειστική χρήση της λογικής ως μοναδικού εργαλείου αποκάλυψης της αλήθειας, ή εφαρμογής της ελευθερίας. Οι έννοιες της διαίσθησης, της ενόρασης, της ενσυναίσθησης (όχι μόνο ως κοινωνικής πρακτικής αλλά ως ενδοσκόπησης) είναι πολύ πιο αποτελεσματικά εργαλεία, κατά τη γνώμη μου, από τις στεγνές νοήματος, αυστηρές λογικές φράσεις, και τα προκρίμματα ελευθερίας.

Με εντυπωσιάζει, αλλά και από την άλλη πλευρά με κουράζει, η εμμονή αυτού του σπουδαίου ψυχιάτρου - ψυχολόγου (του Φρομ) να προσπαθεί να αποδείξει την ανυπαρξία του Θεού και να τον αντικαταστήσει με αποτελεσματικές, κατά τη γνώμη του, ατομικές και κοινωνικές διαδικασίες αυτογνωσίας και κοινωνικοποίησης. Σε αρκετά του βιβλία που δεν αναφέρω στις βιβλιογραφικές μου επιλογές, ο συγγραφέας προσπαθεί να εξηγήσει γιατί δεν υπάρχει Θεός, με τη βεβαιότητα του γνώστη και την αυτοπεποίθηση του πολύπειρου ερευνητή. Η καθαρότητα της σκέψης του και η μεθοδολογική του επιμονή με κάνουν να του συγχωρώ "το μάταιο" της απόπειρας. Για τους ίδιους λόγους εκτιμώ και τον Μαρξ, μόνο που αυτός ασχολήθηκε με ερμηνείες που οδηγούν σε άμεσες πρακτικές λύσεις, όπως αρμόζει σε όλα τα μεγάλα οικονομικά και πολιτικά ζητήματα. Όσο για τον Αϊνστάιν, αν δεν ήταν ένας ιδιοφυής επιστήμονας θα γινόταν ένας εξαιρετικός μελλοντολόγος και ένας μοναδικός θαυματοποιός.

Θυμάμαι πως έργα του Φρομ ήταν από τα πρώτα εξωσχολικά βιβλία που διάβασα όντας μαθητής Λυκείου και δυσκολεύτηκα να κατανοήσω βασικές έννοιες της θεωρίας του όπως Ελευθερία, Υγεία, θρησκευτικές ερμηνείες βιβλικών συμβόλων και διάφορα κοινωνικά ζητήματα. Ας μην ξεχνάμε πως την περίοδο 1976-1979 το Διαδίκτυο ήταν άγνωστη έννοια και η συντηρητική παιδαγωγική που χαρακτήριζε για χρόνια την ελληνική σχολική εκπαίδευση μόλις έδειχνε τα πρώτα, δειλά σημεία χαλάρωσης.

Αναφέρω δύο παραδείγματα συντηρητικής νοοτροπίας, ένα από το Λύκειο και ένα από το Πανεπιστήμιο: με αφορμή ένα απόσπασμα κειμένου του Καζαντζάκη, θυμάμαι ρωτήσαμε τον φιλόλογο πως γράφει ο Καζαντζάκης και αν θα μας πρότεινε να διαβάσουμε βιβλία του και μας απάντησε: "Αφήστε το γι αργότερα όταν θα έχετε μεγαλώσει περισσότερο, γιατί θα επηρεστείτε(!)" συνοδεύοντας την προτροπή με ένα ανεξήγητο (για τότε) υπαινικτικό χαμόγελο. Στη δεύτερη περίπτωση, θυμάμαι πως αφαιρέθηκε από τη διδακτέα ύλη -με εντολή του προέδρου της Διοικούσας Επιτροπής του ΕΑΠ-  (απαγορεύθηκε να διδαχθεί) κείμενο του Κώστα Βάρναλη, παρότι εκείνη η χρονιά είχε ορισθεί ως "έτος Βάρναλη".

Μου φάνηκαν πιο ενδιαφέροντα τα παρακάτω βιβλία του Φρομ, χωρίς, πάντως, να αποφεύγονται οι επαναλήψεις των θέσεών του σε πολλά έργα του. 

 Έργα του Έριχ Φρομ (επιλογή) 

A/A	Τίτλος	Έτος Έκδοσης
1 *	Die Psychoanalytische Charakterologie und ihre Bedeutung für die Sozialpsychologie [Η Ψυχαναλυτική Χαρακτηρολογία και η Σημασία της για την Κοινωνική Ψυχολογία]	1932
2	Ο φόβος της Ελευθερίας	1941
3	Ο άνθρωπος για τον Εαυτό του (μια έρευνα για την ψυχολογία της ηθικής)	1947
4	Ψυχανάλυση και Θρησκεία	1950
5	Η ξεχασμένη γλώσσα (μια εισαγωγή στην κατανόηση των ονείρων, των παραμυθιών και των μύθων)	1951
6	Η Υγιής  Κοινωνία	1955
7	Η Τέχνη της Αγάπης	1956
8	Η αποστολή του Sigmund Freud (μια ανάλυση της προσωπικότητας και της επιρροής του)	1959
9	Ο Άνθρωπος στον Μαρξ	1961
10	Beyond the Chains of Illusion [Πέρα από τα Δεσμά της Αυταπάτης] (Η Συνάντησή μου με τον Μαρξ και τον Φρόιντ)	1962
11*	Το δόγμα του Χριστού	1963
12	Η καρδιά του Ανθρώπου	1964
13 *	Η Φύση του Ανθρώπου στον Μαρξ	1968
14	Η Κρίση της Ψυχανάλυσης	1970
15 *	Η Ανατομία της Ανθρώπινης Καταστροφικότητας	1973
16	Να έχεις ή να είσαι;	1976
17	Μεγαλείο και περιορισμοί στη σκέψη του Φρόυντ	1979
18**	The Art of Listening  [Η τέχνη της Ακρόασης]	1994

 * Βιβλία που δεν έχω διαβάσει ή διάβασα μόνο ορισμένα κεφάλαιά τους

** Θεωρώ ισάξιο με αυτό, το έργο του Καρλ Ρότζερς Η τέχνη της ενεργητικής ακρόασης

Σημείωση: Ο Καρλ Ρότζερς μου ταιριάζει περισσότερο από τον Φρομ  ως ιδιοσυγκρασία.

[Τα βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα προέρχονται από τη Βικιπαίδεια.]

Γιώργος Χατζηαποστόλου