Το ακάλυπτο πρόσωπο του Σ. Φρόυντ

Μικρό εισαγωγικό σχόλιο:

Είχα πολύ καιρό να διαβάσω ένα τόσο ταλαιπωρημένο, από τον χρόνο, βιβλίο (πρέπει να είναι έκδοση του 1950, περίπου) και να προσέχω διαρκώς να μην το διαλύσω αλλάζοντας κάθε φορά σελίδα, και, την ίδια στιγμή, να αφοσιωθώ στο τόσο ενδιαφέρον περιεχόμενό του. 

Γράφει ο συγγραφέας Εμίλ Λούντβιχ: 

ΠΡΟΛΟΓΟΣ (σ.σ. 5-8)

Μέσα στα σαράντα χρόνια της συγγραφικής μου ζωής έγραψα πάντα με τη σταθερή φροντίδα να σέβομαι το θέμα που διάλεξα και να δίνω όσο περισσότερο μπορούσα, ανάγλυφα, το πρόσωπο που μελετούσα. Ο Σίγκμουντ Φρόυντ αποτέλεσε μια εξαίρεση ' δηλαδή έγραψα ένα βιβλίο για να δείξω πλατιά τις αδυναμίες και τους κινδύνους από ένα πρόσωπο κι' από μια θεωρία. Ο Φρόυντ ανήκει σε μια γενιά εκλεκτών υπάρξεων που για να επαναλάβω την έκφραση του Γκαίτε: «αναπνέουν προς το φως απ’ τα βάθη της αβύσσου».

Ο Φρόυντ με τη σχηματοποίηση που έκανε στα σεξουαλικά ένστικτα , τράβηξε πάνω του την περιέργεια μιας γενιάς που την παραμονεύει η κατάπτωση.

Ο Φρόυντ θα βρει τους μύστες του σ’ εκείνους που δεν έχουν μελετήσει σοβαρά την ανθρώπινη ψυχή. Έτσι, ο Φρόυντ αιχμαλωτίζει τους αμαθείς και δίνει στους αδύνατους χαρακτήρες την αυταπάτη ότι παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον.

Ο Φρόυντ εγκατέλειψε την πρώτη του επιστήμη, καθώς άρχισε σαν νευρολόγος, για να φέρει μια επανάσταση στη φιλοσοφία, τη θρησκεία και το θρύλο ακόμα και στην ιστορία και την παιδεία, προβάλλοντας πάνω σ’ ολόκληρο τον κόσμο , τη σκιά της σκοτεινής του προσωπικότητας.

Ο Φρόυντ κι’ εγώ ανήκουμε σε δύο ολότελα διαφορετικούς κόσμους. Ο Φρόυντ βλέπει τους ανθρώπους [ως] θύματα των καταναγκασμών και των [συμπλεγμάτων] και νοσηρούς, ενώ εγώ τους αναγνωρίζω [ως] ελεύθερους και υγιείς. Αυτός ανακαλύπτει στην ανθρώπινη ψυχή στοιχεία καταστροφής, ενώ εγώ, αντίθετα, στοιχεία δημιουργικά.

Ι

ΑΞΙΑ ΚΑΙ ΥΠΕΡΒΟΛΗ (σ.σ. 11-14)

Εξερευνητές της ανθρώπινης ψυχής υπήρχαν σ' όλες τις εποχές, υπνωτιστές, εξηγητές ονείρων, αποκρυφιστές που βοήθησαν την επιστήμη να εμβαθύνει και να επαληθεύσει τα δεδομένα της πείρας ή της διαίσθησης. Οι Αρχαίοι αποκαλούσαν αυτούς τους ερευνητές «σοφούς», ο Μεσαίωνας τους ονόμαζε άλλοτε μάγους και άλλοτε αγύρτες. Για τους πιστούς υπάρχουν προφήτες ' για τους άγριους, [βροχοποιοί] και για τους σύγχρονους οι νευρολόγοι.

Πάντα σχεδόν υπάρχουν ερασιτέχνες του πνεύματος, μισο-καλλιτέχνες, μισο-σοφοί. Αλλά όλοι, από τον «σκοτεινό» Ηράκλειτο μέχρι τον «φωτεινό» Νίτσε, από ιδιοσυγκρασία ή από την παιδεία τους είναι «αναλυτικοί» που θέλουν να οδηγήσουν τους ανθρώπους σε μιαν ηθική βελτίωση ή να θεραπεύσουν τα δεινά τους, ή, πιο απλά να φωτίσουν μερικές όψεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Ψυχολόγοι ή γιατροί, μελέτησαν με ιδιαίτερη προσοχή την παιδική και την εφηβική ηλικία των ασθενών τους. Και ακόμα τη φύση των σχέσεών τους με το άλλο φύλο.

Απ' τα παλιά χρόνια η παιδική ηλικία και η σεξουαλικότητα είναι γνωστά κλειδιά για να ανοίγουν τις ψυχές των ανθρώπων. Η φιλολογία το βεβαιώνει. Αν μπορούσε να μιλήσει κανείς για επάγγελμα, εκεί που υπάρχει ένα ταλέντο, τότε στην πρώτη σειρά αυτών των ερευνητών, θά 'ρχονταν οι ποιητές, αυτοί οι ισάξιοι με τους μάντεις και τους φιλοσόφους. Και πλάι σ' αυτούς μερικοί σπάνιοι γιατροί, διαλεγμένοι ειδικά για να ανιχνεύουν τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής.

Ο Σίγκμουντ Φρόυντ είναι ένας απ' αυτούς. Άρχισε το έργο του κυρίως σαν βιολόγος. Εφτά χρόνια στο εργαστήριο, έπειτα στην κλινική, αφοσιώθηκε στο πείραμα και χειρίστηκε το μικροσκόπιο. Την επιμέλεια με την οποία εκτέλεσε αυτές τις εργασίες [διαδέχθηκε στη συνέχεια μια ελαφρότητα, με την οποία] ρίχτηκε ύστερα, αυτός ο ίδιος άνθρωπος, σε μια περιοχή που του ήταν ολότελα άγνωστη και όπου φέρθηκε σαν ένας δικτάτορας. Αλλοίμονο! αυτές οι εργασίες της νεότητάς του, τόσον ουσιώδεις, ξεχάστηκαν σχεδόν, ενώ οι φαντασίες, για τις οποίες θα μιλήσουμε πιο κάτω, του έδωσαν μια παγκόσμια αναγνώριση.

Ότι έγραψε ως το 1900 είχε γερές επιστημονικές βάσεις, αλλά στη συνέχεια ακολούθησε τα μαθήματα των δασκάλων του, των συγχρόνων του Μαρξ και του Βάγκνερ, όπως ο Μπρύκε που έμπασε τη Σκέψη στις έρευνες του κεντρικού νευρικού συστήματος, κάτι δηλαδή, που ήταν νεωτερισμός στη Γερμανία. Στη Γαλλία ο Σαρκό και ο Μπερνχάιμ και ο Χ. Τζάκσον στην Αγγλία, είχαν εγκαταλείψει από καιρό την ερμηνεία της νεύρωσης, της υστερίας και της νευρασθένειας και ο Φρόυντ στην Αυστρία είχε ήδη αρχίσει τις μελέτες του για την παιδική ηλικία και τις συνέδεε με κάποιες παθήσεις που είχαν τις αιτίες τους σε ακουστικούς και οπτικούς συνειρμούς. Παράλληλα, ο Φρόυντ ανέτρεψε σταδιακά τις κύριες αναζητήσεις του περνώντας από την ψυχιατρική στους χώρους του υπνωτιστικού πειράματος, της φιλοσοφίας και του πολιτισμού.

XXXIII

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (175-176)

Ο πολιτισμός θεωρείται από τον Φρόυντ ως η πηγή κάθε δυστυχίας. «Πιστεύω, γράφει ο Φρόυντ, ότι ο ανθρώπινος πολιτισμός γεννήθηκε από σεξουαλικές παραμορφώσεις που επέβαλαν ο χρόνος και οι συνθήκες της ζωής». Ο φιλόσοφος Φρόυντ περιγράφει ως φυσικές καταστάσεις την αιμομιξία, το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα και τον κανιβαλισμό, σε απόλυτη αντίθεση με τον Ρουσσώ που φανταζόταν την επιστροφή του ανθρώπου στα φυσικά αισθήματα που θα ξεχυθούν και θα ενεργήσουν χωρίς προκατάληψη και συμβατικότητα. Επομένως, η εξέλιξη του ανθρώπου εξηγείται μόνο σαν συνέπεια μιας απώθησης των ενστίκτων του έρωτα και του θανάτου που πάνω σ' αυτά βρίσκεται ότι καλύτερο έχει να παρουσιάσει ο ανθρώπινος πολιτισμός. Ο Φρόυντ χώρισε ακόμα τον μηχανισμό της ψυχής σε τρία μέρη, στο «Εγώ», «Εκείνο», και στο «Υπέρ-Εγώ». Αυτό το «Υπέρ-Εγώ», το εξηγεί σαν μια αναπαράσταση των σχέσεών μας με τους γονείς μας. Το «Εκείνο» είναι, ας πούμε, η κληρονομιά από το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα και κυριαρχείται από το «Εγώ» ' σχήματα και πράξεις που είναι αντιληπτές μόνο από τους μυημένους. 

XXXIV 

Η ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΜΟΥ ΣΤΟΝ ΦΡΟΥΝΤ (σ.σ. 179-182) 

Μια μέρα του φθινοπώρου του 1927, ενώ βρισκόμουν στη Βιέννη, πήρα μια πρόσκληση από τον Φρόυντ για να τον επισκεφθώ στο σπίτι του το επόμενο βράδυ.

Είδα έναν ηλικιωμένο άνθρωπο (ήταν στα εβδομήντα του, τότε), με μια συμπεριφορά που, όπως εκφραζόταν με το βλέμμα και τους τρόπους του, τη χαρακτήριζαν η μετριοφροσύνη, η απλότητα και η ειλικρίνεια.

Από τις ερωτήσεις του διαπίστωσα με έκπληξη πως είχε διαβάσει μερικά βιβλία μου και ένιωσα να συμμετέχω άμεσα σε μια πνευματώδη και ευχάριστη συζήτηση που με οδήγησε σ' ένα θαυμασμό για την προσωπικότητά του, ενώ ταυτόχρονα υπήρχε στην ατμόσφαιρα και μια παγερότητα.

Άρχισε να μου λέει: «Περιπλανάσθε ανάμεσα σε πρόσωπα μ' έναν τρόπο αναρχικό και σαν ερασιτέχνης, και θα προσπαθήσουμε εδώ να καταστρώσουμε κανόνες και να βγάλουμε συμπεράσματα». Του απάντησα: «Είστε ένας σοφός και είμαι ένας καλλιτέχνης». Με ρώτησε γιατί δεν έδωσα βαρύτητα σε κανένα ψυχολογικό χαρακτηριστικό σχετικά με την παιδική ηλικία για πρόσωπα που είχα παρουσιάσει όπως για παράδειγμα του Γκαίτε, του Ναπολέοντα και του Λεονάρντο ντα Βίντσι και [τον άφησα να εννοήσει πως δεν το θεώρησα απόλυτα απαραίτητο].

Λίγο αργότερα ο Φρόυντ σηκώθηκε και με πήγε κοντά σε μία πόρτα που είχε κρεμάσει δύο εικόνες έργων του Ντα Βίντσι χωρίς κορνίζα για να μου δείξει ότι θα έπρεπε στη μελέτη να προστρέξω στην παιδική ηλικία του -κάθε φορά- ήρωά μου και στις πρώτες του αναμνήσεις. Το ένα ήταν μια χαλκογραφία και το δεύτερο το αντίγραφο μιας σπουδής πάνω στο ίδιο θέμα. Ο Φρόυντ με ρώτησε ποιό από τα δύο έργα προηγήθηκε χρονολογικά του άλλου. Του απάντησα: το δεύτερο. Ακριβώς, είπε. Πως το ξέρετε; Του είπα: Γιατί, πάντα το σχέδιο γίνεται πριν από τον πίνακα. Το συμπέρασμα αυτό ήτανε το μόνο μέσα σε όλη μας τη συζήτηση , όπου σπάνια μια απλή ερώτηση πέτυχε μια απλά απάντηση.

Γύρισα στο σπίτι μου, νύχτα πια, αφού έκανα πρώτα μια μεγάλη βόλτα για να αναπνεύσω καθαρόν αέρα σαν να είχα μόλις βγει από μια σπηλιά.

Οι αποκαλύψεις του Φρόυντ για τρία από τα πρόσωπα που αγάπησα (τον Γκαίτε, τον Ναπολέοντα και τον Ντα Βίντσι) μου έδειχναν πως έμαθα τυχαία ότι ήσαν τρελοί. 

XXXV 

ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ (σ.σ. 183-184) 

Σε ότι αναφέρεται στις αλλαγές που αλλάζουν τη μορφή του προσώπου και του σώματος ενός ανθρώπου φαίνεται να διακρίνουμε δύο κατηγορίες: τους ανθρώπους που κυριολεκτικά μεταμορφώνονται σε ένα άλλο πρόσωπο και σε αυτούς που μπορεί κάποιος να τους αναγνωρίσει χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία ακόμα και όταν είναι σαφώς γερασμένοι. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκε ο Σίγκμουντ Φρόυντ.

Από τη νεανική ως την προχωρημένη ώριμη ηλικία του, στην εικόνα του παρατηρείται ένα είδος ψυχρής ομορφιάς, μια σκοτεινή έκφραση που φαίνεται να αντανακλά, έναν έντονο χαρακτήρα, μια ακλόνητη δύναμη που εκφράζει μια διάθεση να τα πάρει όλα και να μην δώσει τίποτα. Το πρόσωπό του δείχνει έναν άνθρωπο που δυσπιστεί για να πάντα, δεν εκπλήσσεται ποτέ, δεν χαμογελάει και έχει ακλόνητη λογική και σιδερένια πειθαρχία.

XLI 

Ο ΕΞΕΡΕΥΝΗΤΗΣ ΤΩΝ ΨΥΧΩΝ (σ.σ. 209-216) 

Για μας ο Φρόυντ μοιάζει με έναν άνθρωπο που επειδή φοράει τα πολύ χοντρά γυαλιά της φαντασίας και, παράλληλα, της προσωπικής εμμονής σε απόλυτα προσωπικές θέσεις και φιλοσοφικο-κοινωνικές απόψεις ' που, παρότι επιχείρησε σε ολόκληρη τη ζωή του να τους προσδώσει επιστημονική εγκυρότητα και συγκεκριμένη μορφή, δεν κατάφερε παρά μόνο να βλέπει τον εξωτερικό κόσμο παραμορφωμένο και να παρασύρει εκατομμύρια ανθρώπους να συμμερίζονται μαζί του αυτή την ομαδική οφθαλμαπάτη.  

Πηγή: Εμίλ Λούντβιχ, Ο Φρόυντ χωρίς μάσκα, Εκδ. Βιβλιοεκδοτική (χ.χ.), μτφρ. Ανδρέας Φραγκιάς, σ.σ. 216.