Υπο-δρομίες

Ο διάλογος ενός επιτυχημένου επιστήμονα, που εργάζεται ως εκπαιδευτικός, με το είδωλό του (ορθή επανάληψη: με το ολόγραμμά του), παρουσία παρατηρητού.

Κυκλοφορείς μεταμφιεσμένος φορώντας επιμελημένα απλά, καθημερινά ρούχα για να δείχνεις προσηνής, ενώ είσαι απόμακρος, και θέλεις να δείχνεις ταπεινός ενώ είσαι φιλάρεσκος και εγωιστής. Συνηθίζεις να πλησιάζεις τους άλλους αρκετά όταν μιλάτε, και κοιτάζεις επίμονα, όχι επειδή προσέχεις αυτά που λένε αλλά για να επιβάλεις την παρουσία σου. Την ίδια στιγμή επιδιώκεις να τους πείσεις ότι ξέρεις πολλά μα δεν τα λες γιατί είσαι μετριοπαθής και σοφός. Σε έχω ακούσει να μιλάς για σύγχρονα ζητήματα που αφορούν τη ζωή όπως: ομοιόσταση, βιολογικές καλλιέργειες και αειφορία. Τι είναι ομοιόσταση; 

- Ομοιόσταση ονομάζεται η ικανότητα του οργανισμού να διατηρεί σταθερές τις συνθήκες του εσωτερικού του περιβάλλοντος, όπως η θερμοκρασία και η συγκέντρωση διαφόρων συστατικών, παρά τις εξωτερικές μεταβολές. 

Αυτή η σύνθετη οργανική λειτουργία δεν συνιστά αξία ζωής, αλλά θα μπορούσε να συμβάλλει στη δημιουργία αξιών όπως η συνεργασία, η υπευθυνότητα, η ταπεινότητα, η ενότητα και η ανεκτικότητα. Φαίνεται πως έχεις θεοποιήσει τη διατήρηση της ομοιόστασης στη σχέση σου με τους άλλους και την επιδιώκεις με κάθε τρόπο. Χρησιμοποιείς τον εγωισμό ως ρυθμιστή της ομοιόστασης του οργανισμού σου. Έτσι, όποιος αμφισβητεί τη στάση ζωής σου, θεωρείς πως απειλεί την ίδια την ύπαρξή σου. Ακριβώς, επειδή στερείσαι θεωρητικού υπόβαθρου, έχεις ερμηνεύσει το σύνολο του ανθρώπου (σώμα, πνεύμα και ψυχή) με υλικούς όρους ' με άλλα λόγια είσαι ένα σχεδόν απόλυτα αυτόνομο βιολογικό ον που τρέφεται με τις σάρκες του! Είναι φανερό πως γνωρίζεις «πράγματα» και διαθέτεις εκπαιδευτικά εργαλεία για τα οποία, όμως, σου ζητείται -στη σύγχρονη εκπαιδευτική πραγματικότητα- να ανακαλύψεις νέες χρήσεις! Αυτές οι νέες χρήσεις της εκπαιδευτικής πρακτικής (διάλογος, εμπειρική μάθηση, ενεργητική ακρόαση, διαχείριση κρίσεων) είναι και ο μόνος τρόπος να επικοινωνήσεις αποτελεσματικά με τους μαθητές σου. Εσύ, όμως, αναζητάς αυτές τις νέες χρήσεις παρακολουθώντας σεμινάρια εκπαιδευτικής επιμόρφωσης ή ψάχνοντας στο Διαδίκτυο ώστε να ελέγξεις αποτελεσματικά τη συμπεριφορά των μαθητών σου και όχι για να την αναπτύξεις. Προσπαθείς να διασφαλίσεις διαρκώς πως η όποια εκπαιδευτική ανάπτυξη των μαθητών σου δεν θα αποτελέσει με κανένα τρόπο απειλή για την πρωτοκαθεδρία σου στην τάξη. Είσαι ένας "εξουσιοδοτημένος" από το εκπαιδευτικό σύστημα "μεταπράτης" και όχι ένας διευκολυντής της γνώσης. 

- Πείτε με όπως θέλετε, δε με απασχολεί η γνώμη σας, αλλά τι εννοείτε όταν λέτε «πράγματα»; ΄Ετσι, γενικώς και αορίστως; 

Μπορείς να αποδείξεις πως κατέχεις χρήσιμες γνώσεις επειδή απέκτησες πτυχία;

- Άλλο και τούτο! Ασφαλώς και μπορώ να αποδείξω οποτεδήποτε και στον οποιοδήποτε πως κατέχω επαρκείς γνώσεις για να διδάξω ‘ τα πτυχία δε σου τα χαρίζουν ‘ κοπιάζεις, μελετάς, ξενυχτάς και τα κατακτάς με το σπαθί σου! 

Θεωρείς τον εαυτό σου επιτυχημένο επειδή εφαρμόζονται στην καθημερινή ζωή οι γνώσεις που απέκτησες στα πανεπιστήμια ή για κάποιον άλλο λόγο όπως, για παράδειγμα, επειδή αναγνωρίζει το εκπαιδευτικό κύρος σου η επιστημονική κοινότητα;

- Κυρίως, για το πρώτο, αλλά αυτό αποτελεί προϋπόθεση για το δεύτερο! 

Ποια είναι η εξήγηση που δίνεις πως, παρότι πέρασαν τόσα χρόνια από την αποφοίτησή σου δεν έχεις συνειδητοποιήσει ακόμη ότι δεν βρίσκεσαι πια στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα;

- Το έχω συνειδητοποιήσει, αλλά επιδιώκω να βρίσκομαι διαρκώς σε μια κατάσταση εγρήγορσης επειδή με τον τρόπο αυτό αποδεικνύομαι καλύτερος από τους συναδέλφους μου και ταυτόχρονα χρήσιμος στους μαθητές μου ‘ το κατορθώνω αυτό διατηρώντας την ιδιότητα του ακάματου ερευνητή!

Σε έχω παρακολουθήσει να μιλάς και φαίνεται πως ακούς. Μιλάς ελάχιστα και δεν αντιδράς στα εξωτερικά ερεθίσματα δείχνοντας έναν εξαιρετικό αυτοέλεγχο. Είσαι τόσο σοβαρός που ώρες-ώρες αναρωτιέμαι αν είσαι πραγματικά ζωντανός! Γιατί συνεχίζεις να χρησιμοποιείς επιστημονική ορολογία μιλώντας με ανθρώπους στην καθημερινή σου ζωή; 

- Όταν απευθύνονται σ’ εμένα, ζητώντας τη γνώμη μου για επιστημονικά θέματα, να τους απαντήσω με τη γλώσσα του μπακάλη και του μανάβη;

Ο μπακάλης, απ’ όσο ξέρω, ως επαγγελματίας δεν υφίσταται πλέον στην ελληνική αγορά  -πάντως, σίγουρα, εδώ και δεκαετίες είναι άφαντος από την Αθήνα- ίσως, τον συναντήσουμε σε κάποια μικρή πόλη ή σε κανένα χωριό. Όσο για τον μανάβη, έχει μετονομάσει το κατάστημά του σε: "μπουτίκ φρούτων". Αν τον συναντούσες, θα μπορούσες, πιστεύεις, να συνεννοηθείς μαζί του; 
- Χε..χε..,! Αστεία λέμε, τώρα! Είναι σαν να ισχυρίζεσαι πως κατέχω διδακτορικό στα  Μαθηματικά και δεν γνωρίζω την προπαίδεια!
Δεν αναφέρομαι σε μια τυπική ανταλλαγή φιλοφρονήσεων '  θα σου ήταν δυνατό να του εξηγήσεις, για παράδειγμα, πως θα μπορούσε να αξιοποιήσει την έννοια της συνάρτησης, στην επικοινωνία με την πελατεία του; Έχεις δοκιμάσει ποτέ, μια τέτοια μορφή επικοινωνίας; Κατεβαίνεις στην αγορά; 

- Σπάνια ‘ δίνω χρήματα στη γυναίκα μου και ψωνίζει εκείνη ‘ δεν έχω χρόνο για χαιρετούρες! 

Μάλιστα ' καταλαβαίνω! Δε νομίζεις πως πρέπει να αλλάξεις γλώσσα επικοινωνίας με τους ανθρώπους και να βρεις λίγο χρόνο γι αυτούς, αν θέλεις να σε εμπιστευθούν οι άνθρωποι της γειτονιάς σου, όταν προτείνεις να αλλάξεις τη ζωή τους προς το καλύτερο, στο βαθμό που μπορείς να κάνεις κάτι τέτοιο;

- Δεν καταλαβαίνω που βρίσκεται το πρόβλημα! Γιατί θα πρέπει να εκλαϊκεύσω την επιστήμη μου εφόσον γίνεται απόλυτα κατανοητή μέσα από τον τρόπο με τον οποίο την επικοινωνώ έως τώρα; Να έβλεπες πως με κοιτάζουν οι άνθρωποι! Έκθαμβοι! Εξαιρετικό συναίσθημα!

Μήπως σε κοιτάζουν έτσι, γιατί δεν σε καταλαβαίνουν;

- Απορώ, πως καταλήγεις σε αυτό το συμπέρασμα!

Κι εγώ απορώ και ενίσταμαι αλλά, μάλλον, δεν ακούγομαι!   

Ας αφήσουμε για λίγο τους άλλους και ας έρθουμε στη σχέση με τον εαυτό σου. Πήγες και ξαναπήγες μπροστά στον καθρέφτη ' είπες και ξαναείπες στον εαυτό σου: Φτού σου, μπαγάσα! Καλά, τα κατάφερες! Τους κορόιδεψες όλους πως είσαι σπουδαίος και  άξιος! Όταν δεν κοιτάζεις το είδωλό σου στον καθρέφτη, μα στα ακίνητα, λιμνάζοντα νερά της ζωής σου, τα ίδια λες στον εαυτό σου;

Μήπως του λες τους φόβους σου; «... ευτυχώς δεν κατάλαβε ο συνάδελφος ότι δεν γνώριζα την απάντηση σ’ εκείνο το απλό ζήτημα ' πρέπει να μιλάω συνέχεια στην τάξη απασχολώντας τους μαθητές, να μην χαμογελάω και όταν το κάνω να είναι μια στιγμιαία γκριμάτσα, κάτι σαν άφωνη κραυγή ή σαν αναλαμπή υψηλής πνευματικότητας. Καλύτερα να σε φοβούνται, παρά να σε λυπούνται! Όσο για την επιβράβευσή μου, φροντίζω, με επιμέλεια, να παραχωρείται ως «ακριβή ανταμοιβή» σε όποιον μαθητή μου μιλάει με τον σωστό τρόπο, δηλαδή αυτόν που καταλαβαίνω ΕΓΩ! Αν δεν καταλαβαίνουν τι λέει οι απλοί άνθρωποι, σημαίνει πως ο μαθητής μου θα γίνει ένας εξαιρετικός επιστήμονας! Εφόσον εξασφαλίσει την επιβίωσή του με έναν άνετο και επικερδή τρόπο, κανείς δεν θα αναρωτηθεί ποτέ αν έχει και περιεχόμενο ως άνθρωπος. Περιττές πολυτέλειες! Τώρα, αν, παρεμπιπτόντως, κάποια στιγμή, συμβεί, να υποψιαστούν να τον αμφισβητήσουν, για παράδειγμα, στο περιθώριο ενός περιφερειακού συνεδρίου ή ενός σεμιναρίου επιμόρφωσης, όπου δεν βαθμολογείται η απόδοσή του, δηλαδή, η γνώμη τους δεν θα έχει καμιά επίπτωση στην επαγγελματική του κατάσταση, τότε, όλα καλά! Αποκλείεται να συμβεί, αλλά αν τολμήσουν να αμφισβητήσουν την επαγγελματική του επάρκεια ως εκπαιδευτικού, τότε αλλοίμονό τους! Τον έμαθαν τόσο καλά να είναι σκληρός, ανταγωνιστικός και γεμάτος αυτοπεποίθηση στο ελληνικό παραδοσιακό πανεπιστήμιο -αμφισβητώντας και υποτιμώντας ασταμάτητα την ανθρώπινη αξία του- ώστε και στη μέση της ζούγκλας να τον αφήσουν, θα καταφέρει να επιβιώσει, όπως τα περισσότερα μεγάλα θηρία, άλλωστε!

Σε ποια θεμελιώδη παραδοχή, βασίζεις την πεποίθησή σου πως είναι τόσο ικανός; 

- Μα, είναι άντρας ‘ γεννήθηκε για να επιβάλλει τη γνώμη του και να απολαμβάνει τη λατρεία και τον θαυμασμό των ανώριμων θηλυκών που τον περιβάλλουν. Εκτός από τις καλλιεργημένες και τις ανεξάρτητες γυναίκες, όλες οι άλλες είναι "του χεριού του". Μερικές φορές, βέβαια, περνάει απ’ το μυαλό του πως τα θηλυκά της ζωής του (σύζυγος, κόρη, αδελφή, ερωμένες) μπορεί να τον επέλεξαν για να έχουν μια άνετη ζωή μαζί του. Δεν αντέχει στη σκέψη πως οι γυναίκες αυτές «συνέβη» να τον έχουν επιλέξει ώστε να βρίσκονται με το μέρος του νικητή, με τον ίδιο τρόπο που οι εύποροι αστοί επιλέγουν τα καλύτερα άλογα κούρσας, για να κερδίσουν την ιπποδρομία στον παράδρομο ή, μάλλον, στον υπό-δρομο της ζωής.
Αν μου επιτρέπεις, να ρωτήσω κάτι; Πώς θα περιέγραφες το πηγαίο χαμόγελο, με δυό λέξεις;
- Ανεξέλεγκτη αιμορραγία!
Μάλιστα!  ....................

Φίλες και φίλοι, θα μου πείτε: Αφού υποστηρίζετε πως ένας τέτοιος άνθρωπος δεν έχει ανθρώπινη αξία, γιατί ασχολείστε τόσο πολύ μαζί του; Επιθυμούσαμε να πιστεύουμε πως έχει, αλλά ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΑΞΙΑ. Δε θα τη βρούμε πουθενά! Το παιχνίδι της εναλλαγής της καλής με την κακή συμπεριφορά που του αρέσει να παίζει -με την κακή να κυριαρχεί πάντα στο τέλος- αποδεικνύει την αδυναμία του να κάνει το καλό, δηλαδή το δύσκολο! Την τελευταία φορά που αναζητήσαμε την ανθρώπινη αξία του -πριν από 6 χρόνια- διαπιστώσαμε ότι την είχε καταχωνιάσει στο υπόγειο της προσωπικότητάς του, σε κάποιο "χαρτόκουτο", σκονισμένο και τσαλακωμένο από τα πολλά, "ελαφρά" αντικείμενα που έχει τοποθετήσει πάνω της. Ξέρετε, τα αντικείμενα που υπάρχουν στο γραφείο ή το σαλόνι του: ακριβά κάδρα και πτυχία στους τοίχους, προτομές, βάζα, κύπελλα αναμνηστικά και μετάλλια σε προθήκες ... « ... να στεφανώνουν παλαιστές, αγώνων της ζωής, για έλλειψη πυγμής!» όπως έγραφε πριν από τριάντα και, χρόνια, ένας άγνωστος ποιητής, που θαρρώ ονομάζεται .... 

Γιώργος Χατζηαποστόλου

Αθήναν τε...*

Η ευλογία της έλλειψης

 

Ευγνωμονώ τις ελλείψεις μου

ό,τι μου λείπει με προστατεύει

από κείνο που θα χάσω

όλες οι ικανότητές μου

που ξεράθηκαν στο αφρόντιστο χωράφι της ζωής

με προφυλάσσουν από κινήσεις στο κενό

άχρηστες, ανούσιες.

Ό,τι μου λείπει με διδάσκει

ότι, μου ΄χει απομείνει 

μ' αποπροσανατολίζει

γιατί μου προβάλλει εικόνες απ' το παρελθόν

σα νά 'ταν υποσχέσεις για το μέλλον.

Δεν μπορώ, δεν τολμώ

ούτ' έναν άγγελο περαστικό

να φανταστώ γιατί εγώ

σ' άλλον πλανήτη, χωρίς αγγέλους

κατεβαίνω.

Η αγάπη, από λαχτάρα που ήταν

έγινε φίλη καλή

μαζί γευόμαστε τη μελαγχολία του Χρόνου.

Στέρησέ με -παρακαλώ το Άγνωστο-

στέρησέ με κι άλλο

για να επιζήσω.

(Κατερίνα Αγγελάκη - Ρουκ, Ποίηση 1963-2011, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2014, σ. 476)

16η μέρα ή Το τέλος του προσώπου

 

Πήγαινα προς τον ύπνο 

με το κεφάλι γιομάτο καπνούς

της καμένης γης

ενώ την καρδιά μου σφίγγανε

αόρατες τανάλιες.

Κι εκεί που κάθε βράδυ

φαντάζομαι το τέλος του προσώπου μου

όπως άλλοι κάνουν προσευχή

βρήκα απόψε στο μαξιλάρι μου

δώρο που μού 'χει κάνει ο πόλεμος

την ασημαντότητα του θανάτου μου.

(Κατερίνα Αγγελάκη - Ρουκ, Ποίηση 1963-2011, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2014, σ. 327) 

Β΄ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Ο κύριος αυτός

κάθε πρωί κάνει το λουτρό του

μέσα στα νερά της νεκρής θάλασσας

έπειτα φορεί ένα πικρό χαμόγελο

για τη δουλειά και για τους πελάτες.

(Γ. Σεφέρης, Ποιήματα, Ίκαρος, Αθήνα, 1979, σ. 107)

Ένας αναγνώστης εξομολογείται

Κατερίνα Αγγελάκη - Ρουκ > Ποίηση 1963-2011. Η ταμίας γέλασε όταν της είπα: Να ξεκολλήσουμε γρήγορα το αυτοκόλλητο της έκπτωσης γιατί κακοποιεί το πρόσωπο της ποιήτριας! Νά 'ταν μόνο αυτό; Είναι η ελαφρότητα της εποχής που ασχημαίνει τη ζωή μας! 

Έχει περάσει πολύς καιρός από την εποχή που οι διανοητικές δοκιμασίες, στις οποίες υπέβαλαν τον εαυτό τους οι ποιητές και οι ποιήτριες, με εντυπωσίαζαν και με παρακινούσαν να πιάσω και να κρατήσω σφιχτά το νήμα της σκέψης τους ώστε να βγω ασφαλής από τον προσωπικό μου "λαβύρινθο". Το ιστορικό πλαίσιο όπου δραστηριοποιούνται οι σύγχρονοι άνθρωποι του πνεύματος στην Ελλάδα, ήταν και παραμένει ρευστό και αβέβαιο επειδή είναι  επιρρεπές στις ευρωπαϊκές και υπερατλαντικές επιδράσεις (βίαιες οικονομικές και πολιτικές μεταβολές). 

Ο ποιητής ή η ποιήτρια ως άτομο απρόσωπο, τραγικά μοναχικό που έχει συνειδητοποιήσει την παρουσία του στον κόσμο ως ένα τυχαίο και μάλλον ασήμαντο συμβάν, καταγράφει, κατηγοριοποιεί και -μέσω μιας προσωπικής συνθετικής πρότασης- επιχειρεί να εξηγήσει τον εαυτό του, αφού έχει αντιληφθεί πως είναι αδύνατον να ερμηνεύσει, ως σύνολο, τη Φύση και τον Κόσμο. Ανοίγει δρόμο να περάσουν οι επιστήμονες και οι φιλόσοφοι, χωρίς όμως να παραχωρεί τη θέση του σε αυτούς.

Ως πνευματικός τυχοδιώκτης ή, αν προτιμάτε, σαν τυφλός με εξαιρετικές κινητικές δεξιότητες, ο ποιητής αναζητά τις αιτίες των γεγονότων ή των φαινομένων, όχι για να αποδώσει ευθύνες σε αυτούς που τα προκάλεσαν, αλλά για να βεβαιωθεί πως αν επαναληφθούν στο μέλλον θα μπορέσει να τα αντιμετωπίσει αποτελεσματικότερα για χάρη των αναγνωστών του. Το μέγεθος του εγχειρήματος είναι τόσο μεγάλο, ώστε ο ποιητής ή η ποιήτρια σχεδόν πάντοτε αποτυγχάνει να εντάξει την καλλιτεχνική υπόστασή του στο χώρο της "ύπαρξης", καθώς άλλοτε υπερβάλλει στην προσπάθειά του ως αυτόνομο άτομο κι άλλοτε εκτροχιάζεται ως κοινωνικός ρόλος, παρασυρόμενος από τις αφορμές των πραγμάτων και καταλήγει να συνθηκολογήσει, αρκούμενος σε μια αποκρυστάλλωση της "ανυπαρξίας". Ο ποιητής φαίνεται να συμβουλεύεται διαρκώς στην πνευματική του πορεία ένα αυτοσχέδιο άθροισμα αρχών -μερικές φορές αντιφατικών μεταξύ τους- λόγω των θρησκευτικών ή πολιτικών εξαρτήσεών του. Η προσπάθεια του ποιητή ή της ποιήτριας αναλώνεται σε μια εναγώνια αναζήτηση κάποιου νοήματος που επιχειρείται να αποδοθεί στο "τέλος" εφόσον η αρχή -η γέννησή του- ως ανθρώπινου όντος, συνέβη, ουσιαστικά ερήμην του, καθώς άλλοι τον "έφεραν" στον κόσμο, χωρίς να είναι δυνατόν να "ερωτηθεί προηγουμένως" αν συμφωνεί με αυτό. 

Στην ουσία, οι ποιητές θυσιάζονται για χάρη μας ώστε να μας δείξουν τι πρέπει να προσέξουμε στον αγώνα με το περιβάλλον μας φυσικό, ανθρωπογενές ή ιδεατό '  δείχνουν να θέλουν να λειτουργήσουν -σε αντίθεση με τους φιλοσόφους- ως παραδείγματα προς αποφυγή, παρότι εμείς οι αναγνώστες συχνά δοκιμάζουμε να εναρμονίσουμε την πορεία ζωής μας με τη δική τους,  υιοθετώντας έτσι, ένα έτοιμο, δοκιμασμένο από τον χρόνο, πρότυπο ηθικής συμπεριφοράς.

Εν τέλει, γιατί διαβάζω ποιήματα;  Διαβάζω ποιήματα για να αποκρούσω τις βεβαιότητες του νου, να εκμεταλλευθώ το χώρο που μου παρέχει η αμφισβήτηση, να αναπνεύσω σε έναν ιδιωτικό, μοναστικό χώρο, χωρίς να φοβάμαι να ελπίσω πως είναι δυνατό να πλησιάσω το άπιαστο και να αισθανθώ την οσμή του ανέφικτου. Αν -ακολουθώντας την αφήγηση- μπορέσω να σηκωθώ, με τη βοήθεια των ποιητών, για λίγα δευτερόλεπτα από το έδαφος της καθημερινότητας, παρότι δεν είναι ρεαλιστικό να ισχυριστώ πως έμαθα να πετώ, μου επιτρέπεται, νομίζω, να δηλώσω πως έπαψα να έρπω. 

Γιώργος Χατζηαποστόλου

* ....Ασίνην τε... ένα κενό κάτω απ' την προσωπίδα (Γ. Σεφέρης, Ο βασιλιάς της Ασίνης, Ποιήματα, Ίκαρος, Αθήνα, 1979, σ. 185)

«Θέατρο δωματίου» και κοινωνικό θέατρο

Είναι γνωστό πως στους περισσότερους και τις περισσότερες από εμάς δεν αρέσουν οι δυσάρεστες εκπλήξεις, αλλά, αντίθετα, αναζητούμε τις ευχάριστες. Επειδή, όμως, θα ήταν άδικο για τους άλλους να μην τους επιτρέπω να μου κάνουν δυσάρεστες εκπλήξεις, -καθώς θα περιόριζε την ελευθερία τους- είχα αποφασίσει να μην δέχομαι καμιά έκπληξη ^.  ούτε τις ευχάριστες! Ομολογώ ότι για πρώτη φορά μετά από αρκετό καιρό, συναισθάνθηκα πως ίσως θα έπρεπε να είμαι πιο ελαστικός με τις εκπλήξεις. Το Σάββατο, λοιπόν, 9 Απριλίου στο χώρο ιδιωτικού εκπαιδευτηρίου του Πειραιά που φιλοξενεί ένα κύκλο σεμιναρίων σχετικών με την Παιδαγωγική Ψυχολογία και την Ψυχική Υγεία  μάθαμε πως εκτός από «μουσική δωματίου» υπάρχει και «θέατρο δωματίου».

Στο τέλος, λοιπόν, εκείνης της ημέρας του παρατεταμένου όσο και ενδιαφέροντος 8ωρου σεμιναρίου, οι εμψυχώτριες, μας επιφύλασσαν μια έκπληξη: είχαν καλέσει δύο άγνωστούς μας ηθοποιούς.
               
                        
Μετά, λοιπόν, από μια σύντομη αποχώρηση -απαραίτητη για την προετοιμασία της παράστασης- ξαναμπήκαμε στην αίθουσα όπου πριν από λίγα λεπτά γινόταν το μάθημα και είδαμε ένα ελλειπτικό κύκλο να σχηματίζεται από τα καθίσματά μας και σε λίγο, σε διαμετρικά αντίθετες θέσεις στάθηκαν οι δύο ηθοποιοί - Ο Ηλίας Κουνέλας και ο Παναγιώτης Καμμένος, ο κοντός και ο ψηλός, ο ξανθός και ο μελαχρινός. Ο ένας σύστησε τον άλλο με φυσικότητα αλλά και με μια υποδόρια περιπαικτική διάθεση -ειδικά από μέρος του Πάνου προς τον Ηλία- επειδή, όπως συχνά συμβαίνει στην κοινωνία μας, για να παίρνουν κάποιον στα σοβαρά πρέπει το κεφάλι του «να στέκεται» σε ένα αξιοπρεπές ύψος που οι κοινωνικές συμβάσεις τοποθετούν τουλάχιστον στο 1,65 μέτρα. Η κίνηση του Παναγιώτη δεν ήταν ούτε επιπόλαια, ούτε αφελής αλλά, στην ουσία, με τον τρόπο αυτό αφαίρεσε από όλους και όλες, από τους θεατές, τη δυνατότητα να εκδηλώσουν την οποιαδήποτε πιθανή ειρωνική διάθεση όπως για παράδειγμα, το να ξεροκαταπιούν ή στην χειρότερη περίπτωση να χαμογελάσουν συγκαταβατικά ' η παράσταση άρχισε... μπροστά σε περίπου 20 ανθρώπους. 

Με «σκηνικά» που χωρούσαν σε έναν μεγάλο σάκο, χωρίς ιδιαίτερο φωτισμό και κοστούμια -πέρα από δύο φωτιστικά, φακούς και κάποια μικροαντικείμενα- έστησαν κυριολεκτικά «από το τίποτα» μια θεατρική παράσταση αξιώσεων. Συνειδητοποίησα, ακαριαία, την ουσία του βιβλίου του Γέρζυ Γκροτόφσκι: Για ένα φτωχό θέατρο.  Φτωχό, όσον αφορά τα τεχνικά μέσα και πλούσιο όσον αφορά την κατάθεση ψυχής αυτών των δύο ζωντανών όντων της παράστασης. Τα «ηχητικά εφέ», δηλαδή οι ήχοι της καθημερινής ζωής που παρήγαγε, μιμούμενος, μόνος του, για περισσότερο από μία ώρα, ο Παναγιώτης Καμμένος, πλέκονταν με ακρίβεια αναπνοής με το λόγο που εξέφερε ο Ηλίας Κουνέλας. Η ατμόσφαιρα της παράστασης, η εναλλαγή των ρόλων, τα αστεία και τα πειράγματα μεταξύ τους, που αργότερα καταλάβαμε πως ήταν οργανωμένα και λειτουργούσαν ως γέφυρες για να συνδέουν τις «πράξεις» του έργου μεταξύ τους, χωρίς διάλειμμα και κυριολεκτικά χωρίς ανάσα, κάλυψαν σε σχεδόν μιάμιση ώρα, χρόνια ολόκληρα ιστορίας, των Ελλήνων που έφυγαν πριν και μετά το τέλος του εμφυλίου. Οι συμπατριώτες μας κατέφυγαν, ως πρόσφυγες, στις Ανατολικές Χώρες και ιδιαίτερα στη Ρουμανία, την Ουγγαρία, την Τσεχία και σε άλλες και προσπάθησαν να ζήσουν πιστεύοντας στον Θεό, σε τόπους όπου η έννοια της Εκκλησίας, της πίστης και των ταφικών εθίμων εκλαμβάνονταν, από τα αντίστοιχα καθεστώτα, ως άχρηστες ή ακόμη και επικίνδυνες, συνήθειες και πρακτικές. 

Όσο η παράσταση προχωρούσε, γινόταν ολοφάνερο πως οι δύο ηθοποιοί έλεγχαν με απόλυτη ασφάλεια τα εκφραστικά τους μέσα, δεν υπήρχε περίπτωση να κομπιάσουν, να ξεχάσουν τα λόγια τους, να σαστίσουν. Ο Ηλίας γύριζε και κοίταζε εμάς τους θεατές, απεύθυνε προς τον καθένα μας προσωπικά τον θεατρικό λόγο, σαν να γράφτηκε για μας και να μην είχε λόγο ύπαρξης χωρίς την παρουσία μας! Μοναδική εμπειρία! Αν μου είχε ζητηθεί από τους ηθοποιούς θα είχα σηκωθεί και θα είχα συμμετάσχει -ως βουβό πρόσωπο- στην παράσταση. Απείχαμε, όπως καταλαβαίνετε, ένα μόλις βήμα από το "συμμετοχικό" ή "διαδραστικό θέατρο". Αυτή η δύναμη της αναπαραγωγής των εμπειριών ζωής που αξίζει να διασωθούν -με το θέατρο- από την καθημερινή φθορά της ζωής και έχουν την ιδιαιτερότητα να μπορούν να διαμορφώνουν συνειδήσεις, συνιστούν ανυπολόγιστη προσφορά  προς τον θεατή -ακροατή. Πάντα αγαπούσα το θέατρο και σε κάθε παράσταση που επέλεγα να παρακολουθήσω έβρισκα νέα στοιχεία και δενόμουν ακόμα περισσότερο μαζί του. Συνδεόμουν με τον ίδιο τρόπο όπως με μια γυναίκα που έγινε σύντροφός μας και όσο ζούμε μαζί της τόσο περισσότερο αναγνωρίζουμε στη συμπεριφορά της στοιχεία που κάνουν τον έρωτα πιο βαθύ και τόσο γοητευτικό και αστείρευτο όσο είναι και το καλλιτεχνικό της ταλέντο.

«Για να είναι κανείς καλός και προικισμένος με ταλέντο άνθρωπος, πρέπει απλά να γεννηθεί τέτοιος. Αυτό είναι ζήτημα της φύσης με τους νόμους της και την κληρονομικότητα. Μα για να είναι κανείς άξιος του δώρου της φύσης, για να μην μείνει ένας απλά προικισμένος άνθρωπος, αλλά για να γίνει ιδιοφυής παράγοντας πρέπει να διαπαιδαγωγήσει το ταλέντο του, να το δουλέψει. Ταλέντο είναι η καλλιέργεια του ταλέντου…. Όσο μεγαλύτερο είναι το ταλέντο τόσο περισσότερο κόπο απαιτεί».

(Αποσπάσματα από γράμματα του Άντον Τσέχωφ προς τον αδερφό του, από το βιβλίο του Γ. Γληνού: «Ώρες σκηνής»)

Ο Ηλίας Κουνέλας στη συνέντευξή του αναφέρει πως δεν του έλεγαν παραμύθια, αλλά μεγάλωσε «μέσα στο παραμύθι» όπως πολλές φορές βιώνεται η ζωή σε μια ξένη χώρα από τους Έλληνες του εξωτερικού.

Το έργο, με τίτλο: «Η 8η Ημέρα» βασίζεται στο κείμενο «Αιώνια Ώρα» του ποιητή Virgil Georghiou (Βιργκίλ Γεωργίου) και διαδραματίζεται σε κάποια μικρή πόλη της Μολδαβίας. Αν το έργο διέθετε τα τεχνικά μέσα θα μπορούσε, χωρίς δυσκολία, να αποτελέσει μια κινηματογραφική ταινία μεγάλου μήκους.

Οι δύο ηθοποιοί μας γύρισαν σε εξωτερικούς χώρους, μας έβαλαν στην ψυχή τους, μας έκαναν να νιώσουμε τι σημαίνει ενσυνείδητη συμμετοχή σε ένα βαθιά καλλιτεχνικό δρώμενο. Σε μια τέτοια παράσταση θα δυσκολευόταν να "συμμετάσχει", μόνο όποιος έχει αφήσει σε εκκρεμότητα προβλήματα που μπορεί να έχει με τον εαυτό του και θεωρεί τη διάθεση κάποιου "ανοιχτού" ανθρώπου -που δοκιμάζει να τον πλησιάσει- ως παράταιρη ενόχληση. Μετά από μια γρήγορη διερευνητική ματιά προς όλους τους συμμετέχοντες στο θεατρικό γεγονός, δεν παρατήρησα κάτι σχετικό, αλλά δεν θα ήταν και εύκολο να διαπιστώσω κάτι τέτοιο, καθώς οι θεατές (εκπαιδευτικοί) έχουν εξασκηθεί σκληρά ώστε να μη δείχνουν τη διάθεσή τους και να εκφράζονται ελεύθερα μόνον όποτε κρίνουν πως το γενικό κλίμα είναι συμβατό με τη διάθεση και τις πεποιθήσεις τους. 

Η ένταση της παράστασης και η ποσότητα της παραστατικής ενέργειας που εκλύθηκε προς κάθε κατεύθυνση ήταν τόσο μεγάλη ώστε κάποια στιγμή έπιασα τον εαυτό μου να περιδιαβάζει τους τοίχους της αίθουσας σαν να αναρωτιόμουν αν τα "τοιχώματα" του "θεατρικού δοχείου" ήταν αρκετά ισχυρά ώστε να αντέξουν το διαβρωτικό καλλιτεχνικό συμβάν. Ανησύχησα επειδή αποσπάστηκε αδικαιολόγητα η προσοχή μου από την αληθινή (θεατρική) πραγματικότητα και μετατοπίστηκε σε μια συμβατική, αδιάφορη και πεζή κατάσταση (τον "πραγματικό" κόσμο). Το εν λόγω συναίσθημα του "κενού", με ξένισε ' έστρεψα αστραπιαία τα μάτια μου στους ηθοποιούς και επέστρεψα βιαστικά στην ασφάλεια του «μύθου». 

Η συγκεκριμένη παράσταση εντάχθηκε οργανικά στο σεμινάριο, που προωθεί την ανάδειξη των αξιών της ζωής στον χώρο της εκπαίδευσης αλλά, ίσως, -όπως παραπονέθηκε μια φίλη- θα μπορούσαμε να την παρακολουθήσουμε με ακόμη μεγαλύτερη προσοχή και να κρατήσουμε περισσότερα εμπειρικά στοιχεία αν δεν μας δυσκόλευε η αναπόφευκτη κόπωση στο τέλος της ημέρας.

Πληροφορίες για την παράσταση και  στοιχεία επικοινωνίας με τους ηθοποιούς μπορείτε να βρείτε στην διεύθυνση:  https://www.facebook.com/H8hHMERA/

Διάβασα τη σχετική ανάρτηση στο FaceBook του Άρη Δαβαράκη   

https://www.facebook.com/ZachariasArisDavarakis…

καθώς και τη συνέντευξη του Ηλία Κουνέλα στη Μάνια Ζούση και την βρήκα αληθινά ανθρώπινη και ειλικρινή.

http://www.avgi.gr/article/5182144/ilias-kounelas-exei-pethanei-to-theatro-protagoniston

Γιώργος Χατζηαποστόλου

Στίχοι, νότες και εικόνες

Η απουσία οργανωμένης παιδείας από την πρώτη στιγμή της ίδρυσης του Ελληνικού κράτους, όχι γιατί έλλειπαν οι φωτισμένοι δάσκαλοι όπως για παράδειγμα ο Αδαμάντιος Κοραής ή οι ικανοί κυβερνήτες όπως ο Ιωάννης Καποδίστριας, οδήγησε στην καλλιέργεια των τεχνών (μουσική, θέατρο, χορός) με περιστασιακό και αποσπασματικό τρόπο. Η κοινωνική πραγματικότητα της εποχής απαγόρευε την ανάπτυξη συγκροτημένων θεαμάτων όπως η Όπερα και το Λυρικό θέατρο που μεσουρανούσαν για αιώνες στη Δύση και, κυρίως, οι ιστορίες που συνήθιζαν να αφηγούνται οι λαϊκοί τροβαδούροι και οι αυτοσχέδιες θεατρικές παραστάσεις, διασκέδαζαν τη δύσκολη καθημερινότητα των ανθρώπων και συνέβαλλαν στην έμμεση "επιμόρφωση" των αγράμματων, απελευθερωμένων αλλά όχι πραγματικά ελεύθερων πνευματικά, Ελλήνων. Οι άνθρωποι του λαού που στη μεγάλη πλειοψηφία τους δεν γνώριζαν ανάγνωση και γραφή δέχθηκαν την πλάγια υποβολή σύντομων και εύχρηστων "συμβουλών" ζωής που παρείχε το λαϊκό τραγούδι, ως απόηχος του δημοτικού και της βυζαντινής λόγιας και θρησκευτικής μουσικής παράδοσης.

Τα χρόνια που ακολούθησαν, το τραγούδι φαινόταν να αναγνωρίζεται πως ανήκει στον τραγουδιστή, ενώ στην πραγματικότητα, όφειλε την ύπαρξή του στον συνθέτη της μουσικής και στον στιχουργό - ποιητή που παρείχε -με τη σειρά του- τον "λόγο" στον τραγουδιστή. 

Ο μακρύς 19ος αιώνας τελείωσε και ο 20ός αιώνας ξεκίνησε να ξεδιπλώνει τις ημέρες του στην ζωή των ταλαιπωρημένων από πολέμους, παρατεταμένες περιόδους πολιτικής αστάθειας, κοινωνικής δυσπραγίας και πολιτιστικής υποβάθμισης, κατοίκων της Ελλάδας.

Την ημέρα της Ανάστασης του 1922, γεννήθηκε ο ποιητής Τάσος Λειβαδίτης. Γεννήθηκε ως απλός, καθημερινός αλλά όχι συνηθισμένος άνθρωπος. Στην προσπάθειά του να δείξει πως αγαπάει την πατρίδα του "επισκέφθηκε"  αρκετά νησιά του Αιγαίου και παρέμεινε εκεί παρά τη θέλησή του,  από το 1947 έως το 1951, για να αποδείξει πως εννοούσε όσα έλεγε και έπραττε και όχι για τουριστικούς λόγους. 

Όταν οι αρχές αυτού του τόπου που ονομάζεται Ελλάδα διαπίστωσαν πως, παρ' όλη την αποκτηθείσα πείρα από τα χρόνια της εξορίας, ο ποιητής ήταν ανεπίδεκτος πολιτικής μαθήσεως, του παραχώρησαν προσωρινό απολυτήριο, με την υποσημείωση πως θα έπρεπε να είναι προσεκτικός και πειθαρχημένος εάν ήθελε να φτάσει ως τη γεροντική ηλικία και να πεθάνει από φυσικά αίτια. 

Δεν τους άκουσε! Ευτυχώς! Ήταν απείθαρχος και επέμενε να επιδιώκει διαρκώς "τη μετάβαση από το αίτημα της ατομικής ευτυχίας στο αίτημα της συλλογικής ευτυχίας ... απ' όπου απορρέει ένα θριαμβευτικό αίσθημα υπέρβασης του θανάτου" (1) σ. 214 

Ο χρόνος που πέρασε από την εποχή της βρεφικής μου ηλικίας (1960-61) έως σήμερα και η αμείωτη ένταση του ποιητικού λόγου του Τάσου Λειβαδίτη, καταδεικνύουν την αξία του προσωπικού παραδείγματος ζωής που είχε τη γενναιότητα να υπηρετήσει. Γιατί, διαφορετικά, δεν θα τραγουδούσαμε μέχρι σήμερα τον λόγο του, μελοποιημένο από άξιους συνθέτες (Θεοδωράκης, Χατζηδάκης, Χιώτης) και δεν θα μας παρέσυρε η διαδραστική του δύναμη, χάρη στους μεγάλους Έλληνες τραγουδιστές όπως ο Καζαντζίδης, ο Μπιθικώτσης, η Λίντα, η Μαρινέλλα, που μας συνεπαίρνουν με τις ερμηνείες τους. 

Για "του λόγου το αληθές" ας θυμηθούμε το τραγούδι Σαββατόβραδο : 

Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Πρώτη εκτέλεση: Στέλιος Καζαντζίδης

Μοσχοβολούν οι γειτονιές
βασιλικό κι ασβέστη,
παίζουν τον έρωτα κρυφά
στις μάντρες τα παιδιά.

Σαββάτο βράδυ μου έμορφο
ίδιο Χριστός Ανέστη,
ένα τραγούδι του Τσιτσάνη
κλαίει κάπου μακριά.

Πάει κι απόψε τ' όμορφο
τ’ όμορφο τ’ απόβραδο,
από Δευτέρα πάλι
πίκρα και σκοτάδι.
Αχ, νά ’ταν η ζωή μας
Σαββατόβραδο
κι ο Χάρος νά ’ρχονταν
μια Κυριακή το βράδυ.

Οι άντρες σχολάν’ απ’ τη δουλειά
και το βαρύ καημό τους
να θάψουν κατεβαίνουνε
στο υπόγειο καπηλειό.

Και το φεγγάρι ντύνει, λες,
με τ’ άσπρο νυφικό του
τις κοπελιές που πλένονται
στο φτωχοπλυσταριό.

Πάει κι απόψε τ’ όμορφο
τ’ όμορφο τ’ απόβραδο,
... (2)

Μοιράζομαι, μαζί σας, μερικές σκέψεις για το ποίημα:

Αναφορές - Σχόλια - Ιστορικές πληροφορίες	Εικόνες - Συναισθήματα
Έγχρωμες και ευωδιαστές εικόνες των λαϊκών γειτονιών (1925-1940)   που μεταμορφώθηκαν προς το καλύτερο μετά την έλευση στην Ελλάδα -και, ιδιαίτερα, στην Αθήνα- των προσφύγων της Ιωνίας	"Μοσχοβολούν οι γειτονιές βασιλικό κι ασβέστη",
Άγνωστη εκπαιδευτική διαδικασία 'η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση', αλλά και τεκμήριο αθωότητας, η ερωτική συμπεριφορά των νεαρών παιδιών	"παίζουν τον έρωτα κρυφά στις μάντρες τα παιδιά".
Οι εργάτες και οι εργάτριες εργάζονταν πολλές φορές και τα Σάββατα αλλά σχολούσαν νωρίτερα από τις καθημερινές (περίπου στις 6 το απόγευμα). Επειδή οι συνθήκες εργασίας -ειδικά στα  εργοστάσια- ήταν μεσαιωνικές, η παύση της εργασίας φάνταζε 'Αναστάσιμη ώρα'	"Σαββάτο βράδυ μου έμορφο ίδιο Χριστός Ανέστη",
το λαϊκό τραγούδι, πάσχιζε να παρηγορήσει τους κατάκοπους εργαζόμενους, συχνά, χωρίς επιτυχία	"ένα τραγούδι του Τσιτσάνη κλαίει κάπου μακριά".
Παρά τις αντιξοότητες, υπάρχει χώρος για ρομαντισμό αλλά χωρίς προοπτική, καθώς η σκληρή καθημερινότητα ξαναρχίζει από την Δευτέρα	"Πάει κι απόψε ... από Δευτέρα πάλι, πίκρα και σκοτάδι".
Ο θάνατος -ως το τέλος μιας τέτοιας ζωής- μπορεί και να μην είναι απειλή, αλλά λύτρωση, με την προϋπόθεση να έχει υπάρξει προηγουμένως, έστω μια μικρή περίοδος ευτυχίας που θα έκανε 'δίκαιο' και 'ανεκτό' το 'Τέλος'.	"Αχ, νά ’ταν η ζωή μας Σαββατόβραδο κι ο Χάρος νά ’ρχονταν μια Κυριακή το βράδυ".
Ο αλκοολισμός, καταγεγραμμένη πληγή της εργατικής τάξης ήδη από την εποχή που καταγράφει ο Ένγκελς στο βιβλίο του: Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία και απεικονίζεται σε ζωγραφικούς πίνακες της εποχής	"Οι άντρες σχολάν’ απ’ τη δουλειά και το βαρύ καημό τους να θάψουν κατεβαίνουνε στο υπόγειο καπηλειό".
Όπως, συχνά συμβαίνει και στη δημοτική ποίηση, ο ποιητής εδώ εμπλέκει και την προσωποποιημένη φύση στην  "διόρθωση" των σφαλμάτων ή των αδικών που έχει επιβάλλει η ανθρώπινη κοινωνία. Κάποιες φορές -πριν από τον θάνατο- βελτίωση της ζωής μπορεί να προσφέρει στις γυναίκες ο γάμος, με την προϋπόθεση να είναι όσο το δυνατό, λιγότερο φτωχές και αν αυτό δε συμβαίνει, να τις ζηλέψουν για την ομορφιά τους.	"Και το φεγγάρι ντύνει, λες, με τ’ άσπρο νυφικό του, τις κοπελιές που πλένονται στο φτωχο-πλυσταριό".

Ένας ιστορικός δίσκος (ντοκουμέντο) από τις δύο συναυλίες που έγιναν 20 και 22 Μαρτίου 1961 στο Θέατρο ΚΕΝΤΡΙΚΟΝ με την ορχήστρα του ΕΙΡ. Διευθυντής της ορχήστρας ήταν ο Μίκης Θεοδωράκης και συμμετείχε φιλικά σε δύο κομμάτια ο Μάνος Χατζιδάκις παίζοντας πιάνο. Σολίστ στο μπουζούκι ήταν Ο Μανώλης Χιώτης και τραγουδιστές ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, ο Στέλιος Καζαντζίδης με τη Μαρινέλλα και η Μαίρη Λίντα. Επίσης σε πρώτη εμφάνιση ο Τέρης Χρυσός. Ήταν η πρώτη φορά που το ελληνικό κοινό θα έβλεπε τον Μ. Θεοδωράκη και τον Μ. Χατζιδάκι μαζί στη σκηνή, και η πρώτη φορά που αυτοί οι λαϊκοί τραγουδιστές θα αντιμετώπιζαν ένα διαφορετικό κοινό σ' ένα τέτοιο χώρο! (3) 

Πηγές - Σύνδεσμοι: 

1. Ερατοσθένης Καψωμένος Αναζητώντας το χαμένο Ευρωπαϊκό Πολιτισμό, Α΄ (Νεοελληνική ποίηση και πολιτισμική παράδοση) Πατάκης, Αθήνα, 2002.

2. https://www.youtube.com/watch?v=UcLiX3tCVY

3. https://www.youtube.com/watch?v=aWD9LrDjB4

Γιώργος Χατζηαποστόλου

Άνθρωποι στον αέρα

Θα συμφωνούσατε μαζί μου, αν έλεγα πως εδώ και χρόνια, αλλά πιο έντονα, τελευταία, βιώνουμε μια αίσθηση ταραχής, αστάθειας, αβεβαιότητας να πλανάται ανάμεσά μας στον αέρα που αναπνέουμε; Αν θυμάστε, είναι το συναίσθημα που μας προκάλεσε ο διάλογος μεταξύ των δύο βασικών προσώπων του Σάμουελ Μπέκετ στο έργο του «Περιμένοντας τον Γκοντό» ή το συναίσθημα που διαχέεται στο έργο του Δημήτρη Δημητριάδη «Πεθαίνω σαν χώρα», τώρα που οι «Βάρβαροι» είναι ήδη εδώ και ζουν και κινούνται και νομοθετούν για λογαριασμό μας αλλά όχι για χάρη μας.

Το ερώτημα και μια πελώρια απορία έχει θρονιαστεί στο μυαλό μας και φοβόμαστε πως θα μείνει αμετακίνητο για καιρό: Γιατί "απουσιάζει" ο Θεός, μας αφήνει να ταλαιπωρούμαστε και μάλλον δείχνει να μην εξυπηρετεί τα ατομικά και εθνικά μας συμφέροντα, αφού πιστεύουμε σ’ αυτόν, χωρίς να συνυπολογίζει πως είμαστε, εμείς οι Έλληνες, χριστιανοί ορθόδοξοι, όπως, άλλωστε, οι Ρώσοι και οι Σέρβοι;

Είχα μια συζήτηση πριν από λίγα χρόνια με ένα νεαρό παιδί που παρουσίαζε έντονα κινητικά προβλήματα. Η κουβέντα έφτασε και στο θέμα του Θεού. Βλέποντάς τον βαθιά αγχωμένο και να προσπαθεί εναγωνίως να γίνει καλύτερα με κάθε γνωστό ή, και πειραματικό, ιατρικό και παραϊατρικό μέσο, τον ρώτησα αν πιστεύει ότι υπάρχει Θεός. Γύρισε προς το μέρος μου όπως το φίδι που ετοιμάζεται να δαγκώσει κάποιον που του πάτησε την ουρά και μου βροντοφώναξε: " Όχι! Δε μπορεί να υπάρχει Θεός και να θέλει να βρίσκομαι σ’ αυτό το χάλι! Κι αν υπάρχει, θα πρέπει να είναι ένας πολύ μοχθηρός Θεός!" 

Κοίταξα προς τα πάνω, νόμισα ότι η φωνή του έσκισε το ταβάνι κι έφτασε πάνω από τα σύννεφα! Απάντησα, χαμηλόφωνα: "Μην το λες ' μην είσαι απόλυτος ' έχε μια επιφύλαξη ' δεν είμαστε μόνοι μας εδώ κάτω, στη γη ' μας ακούνε από ψηλά!"

Απόκριση: " ............ " 

Σε μια άλλη συζήτηση, προσφάτως, με ένα εξαιρετικά καλλιεργημένο, ώριμο κορίτσι, που επίσης παρουσίαζε άλλα -όχι κινητικά- προβλήματα, την άκουσα να δηλώνει, σε μια στιγμή ενδοσκόπησης, σκύβοντας και κρύβοντας το κεφάλι μέσα στο σώμα της, όταν με είχε δει να κάνω το σταυρό μου: "Λυπάμαι, θά ’θελα κι εγώ να πιστεύω, αλλά δε μπορώ!" Δηλαδή, αν δεν χτυπάμε μπροστά στον Θεό -όπως πάνω σε τοίχο- και αν ο Θεός δεν θεραπεύει τα ιατρικά μας προβλήματά μας, σημαίνει ότι δεν υπάρχει! Φαίνεται να βασιζόμαστε στην πεποίθηση πως, εφόσον μοιάζουμε στον Θεό «κατ’ εικόνα», δικαιούμαστε και να συμπεράνουμε πως για λόγους πατρικής αλληλεγγύης ο Θεός οφείλει να διορθώνει «τα λάθη του» τα οποία υφιστάμεθα εμείς είτε λέγονται προβλήματα υγείας είτε οικονομικά είτε οποιαδήποτε άλλα προβλήματα. Αν ο Θεός δεν έχει μια συνεπή και αφοσιωμένη σ’ εμάς συμπεριφορά, σε ρόλο "γιατρού πυροσβέστη", τότε κι εμείς "δικαιούμαστε" να αμφισβητούμε την ύπαρξή του ή "να του κρατάμε μούτρα" και να κάνουμε αυτό που λέμε λαϊκά: "ότι γουστάρουμε!" 

Ποιά σχέση έχουν όλα αυτά, με την τουρκική εξωτερική πολιτική; Άμεση! Αρκεί να σταθούμε για λίγο στη σημερινή πραγματικότητα. Ποια είναι η σύγχρονη Τουρκία; Σε ποιο βαθμό μπορούμε να κατανοήσουμε πως είναι μια χώρα περισσότερο αναπτυγμένη οικονομικά και πολιτικά αλλά όχι κοινωνικά και πολιτιστικά από την Ελλάδα; Θυμάμαι δύο τουρκόφωνα παιδάκια -με καταγωγή από τη δυτική Θράκη- που βοηθούσα στα μαθήματά τους για κάποιο διάστημα, να λύνονται στα γέλια όταν με άκουσαν να προφέρω το ονοματεπώνυμο του Τούρκου προέδρου. Τους είπα πως είναι εύκολο να κοροϊδεύουμε τους άλλους, αλλά δύσκολο να τους διδάσκουμε να λένε και να κάνουν το σωστό και τα παρακάλεσα να με μάθουν να προφέρω όπως πρέπει το όνομα. Με έκπληξη τα άκουσα να προφέρουν με μια ευγενική και στρωτή έκφραση: Ρεζέπ Ταΐπ Ερντοάν! Που πήγαν τα έντονα σύμφωνα; Που πήγε ο τουρκικός "βαρβαρισμός" της γλώσσας και του πολιτισμού; Μήπως δεν είναι τόσο  απολίτιστοι και πολεμοχαρείς όλοι οι Τούρκοι, τουλάχιστον τόσο όσο, για χρόνια διδασκόμασταν πως είναι, στα ελληνικά σχολεία; Χωρίς αυτό, βέβαια, να σημαίνει, από την άλλη πλευρά,  πως οι Έλληνες απλά «συνωστίσθηκαν» το 1922 στην παραλία της Σμύρνης. Και αν είναι πράγματι ανάλγητοι και σκληροί οι πολιτικοί, μπορούμε -γενικεύοντας- άδικα και επικίνδυνα για την ειρήνη, να θεωρούμε πως το ίδιο συμβαίνει και με τον τουρκικό λαό; Θα έλεγα, πως όχι!   

Δείτε, όμως, την πορεία αυτού του απόλυτα άθεου ηγέτη -του Ερντογάν- (γιατί δεν πιστεύει ούτε στον Μουσουλμανισμό) παρά μόνο στον εαυτό του, ενώ κρύβεται πίσω από μια θρησκευτική τυπολατρία και διαχειρίζεται με "σιδερένια πυγμή" μια ισχυρή  στρατιωτική εξουσία την οποία σύντομα θα χάσει! Μπορεί να μην τη γνωρίζουν αλλά ακόμα κι αν την έχουν ακούσει, φαίνεται πως οι Τούρκοι πολιτικοί δεν έδωσαν ποτέ την πρέπουσα σημασία στη χριστιανική συμβουλή: "Ου ποιήσεις εαυτόν είδωλον". Ήδη από την εποχή της ίδρυσης του νέου τουρκικού κράτους, η Τουρκία εμφανίζει συμπτώματα νεοπλουτισμού (εγωϊσμός, αβάσιμη αυτοπεποίθηση, ψευδαίσθηση αυτοδυναμίας) που έχουν γιγαντωθεί τελευταία, καθώς διαθέτει μια μεγάλη εσωτερική αγορά που ανταποκρίνεται στις ανάγκες 80 εκατομμυρίων ανθρώπων. Ο Ερντογάν διατηρείται στην εξουσία μόνο και μόνο γιατί έχει ξεγελάσει τους στρατιωτικούς ηγέτες της χώρας του πως μπορούν, πολεμώντας τους Κούρδους, να τους εξοντώσουν και -καταλαμβάνοντας τα εδάφη τους- να έχουν πρόσβαση στα κοιτάσματα πετρελαίου του βόρειου Ιράκ και, επομένως, ενεργειακή αυτάρκεια. Συνεχίζει να αφανίζει ολόκληρα χωριά των Κούρδων στα σύνορα της χώρας του με τη Συρία και το Ιράκ. Όλες, σχεδόν, οι βομβιστικές επιθέσεις εναντίον πολιτών στην Κωνσταντινούπολη και άλλες μεγαλουπόλεις της Τουρκίας είναι προβοκάτσιες, ώστε να δικαιολογήσει την κλιμάκωση των βομβαρδισμών και των επιθέσεων κατά των Κούρδων έξω από τα τουρκικά σύνορα. Νομίζει πως -όντας, για χρόνια, ένας πιστός σύμμαχος των Αμερικανών στο δυτικότερο άκρο της Ασίας- θα του "επιτραπεί" να γίνει αρχηγός ολόκληρου του μουσουλμανικού κόσμου και, με τον τρόπο αυτό, ελπίζει να καταφέρει να ανασυστήσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Επισκέφθηκε πριν από λίγες ημέρες τις ΗΠΑ για να εγκαινιάσει ένα μεγαλοπρεπές τζαμί, κουνώντας το κόκκινο πανί της τουρκικής, μουσουλμανικής σημαίας, μπροστά στον «αμερικανικό ταύρο». Είναι καθαρή παραφροσύνη να αγνοεί κάποιος πολιτικός ηγέτης τη θέληση δύο υπερδυνάμεων (ΗΠΑ-Ρωσίας) και, την ίδια στιγμή, αυτοκτονία, να μην πιστεύει ούτε στο Θεό! Πώς εξηγείται μια τέτοια συμπεριφορά; "Η εικόνα του εαυτού είναι το πιο ισχυρό αρχέτυπο", έλεγε ο Jung. Στο "Βιβλίο των νεκρών πολιτικών" θα γραφεί ένα πολύ άσχημο τέλος γι αυτόν τον εγκληματία πολέμου. Στην πρόσφατη επίσκεψή του -όπως μπορείτε να ακούσετε στο διαφωτιστικό βίντεο- σύμφωνα με απόλυτα εξακριβωμένες πληροφορίες, του ανακοινώθηκε επίσημα πως επίκειται, σύντομα, η ίδρυση του Κουρδικού κράτους.  

Στη συνέχεια, αφού -έστω και με τρόπο δυσάρεστο, για την Τουρκία- θα έχουν "καλυφθεί" τα νώτα της στα νοτιο-ανατολικά σύνορα της χώρας, μέσα σε ένα παραλήρημα επίδειξης επιθετικής ισχύος η Τουρκία θα επιτεθεί στην Ελλάδα. Είναι αδύνατον ο Τούρκος πρόεδρος να ελέγξει τους στρατηγούς του, αν δεν τους απασχολεί διαρκώς με κάποια πολεμική επιχείρηση ‘ αν αυτή δεν είναι στα ανατολικά σύνορα, θα είναι στα δυτικά (παράλια Ιωνίας). Άλλωστε, παρά την υπεροψία και τις παραδοξολογίες της καθημερινής πολιτικής φλυαρίας, ο προσανατολισμός της Τουρκίας στοχεύει διαρκώς στην «κατάκτηση» της Ευρώπης! Πρώτη πύλη της Ευρώπης, η Ελλάδα! 

Εδώ είμαστε και θα τα δούμε! 

Πάντως, πιο τρομακτικό φαινόμενο από οποιαδήποτε πολεμική φρικαλεότητα, συμβαίνει ή σχεδιάζεται να συμβεί, είναι, κατά τη γνώμη μου, η έλλειψη πίστης. Όντας περιστασιακός επισκέπτης της εκκλησίας, χωρίς άμεσους δεσμούς με ιερωμένους, αλλά σεβόμενος λίγους ιερείς που μετρώνται στα δάχτυλα τον ενός χεριού, ως άξιους εκπροσώπους του Θεού, δε δικαιούμαι να δίνω συμβουλές ούτε να δείχνω τον σωστό δρόμο γιατί -αν μη τι άλλο- δεν γνωρίζω ποιος είναι! Το μόνο για το οποίο είμαι βέβαιος είναι, πως ο δρόμος αυτός υπάρχει! Αν λοιπόν, σας είναι αδύνατο να πιστέψετε σε κάτι αόρατο, δηλαδή στον Θεό, σας καταλαβαίνω! Αν δεν έχετε αγγίξει τον θάνατο σε κάποια στιγμή της ζβής σας, δεν είναι εύκολο να πιστέψετε. Δοκιμάστε να εμπιστευθείτε έναν άνθρωπο που αγαπάτε! Θα έχετε, ήδη, αγαπήσει ένα μικρό μέρος του Θεού! Είναι θεμελιώδες στοιχείο για τη ζωή μας, το να "πατάμε στη γη" και να πορευόμαστε κρατώντας το χέρι ενός αγαπημένου ανθρώπου. Μόνο με τη συμπαράσταση ενός άλλου ανθρώπου θα καταφέρουμε να "φτάσουμε μακριά". Η πίστη ' αυτή η γλυκιά, εθελοντική προσήλωση στην αγάπη, ανάλογα με το βάθος της, αν δε μας προσφέρει ανακούφιση, θα μας χαρίσει τουλάχιστον έναν ήσυχο, γαλήνιο, βραδινό ύπνο ' ότι δίνει, κανείς, παίρνει: λίγη πίστη - λίγο καλό ύπνο!

Γιώργος Χατζηαποστόλου

100+ αγαπημένα, χάρτινα βιβλία

Σε έρευνα που πραγματοποίησαν (2013) το bookpress.gr και το Βιβλιοπωλείο Πολιτεία, συμμετείχαν 120 λογοτέχνες με σκοπό την ανάδειξη των 100 βιβλίων που αξιολογούνται από τους συγγραφείς ως τα καλύτερα της νεοελληνικής λογοτεχνίας των τελευταίων δύο αιώνων (1813-2013). Επειδή η έρευνα πραγματοποιήθηκε εν μέσω μιας κρίσης συνεχιζόμενης ως τις ημέρες μας, νομίζω πως τα αποτελέσματά της συνεχίζουν να είναι επίκαιρα.

Λυπάμαι για το γεγονός πως ζητήθηκε από τους συγγραφείς να δηλώσουν μόνο τα 20 βιβλία που αξιολογεί ο καθένας ως τα καλύτερα, γιατί δεσμεύθηκε ήδη από την αρχή η διάθεσή τους να εκφράσουν ελεύθερα τις αναγνωστικές τους προτιμήσεις, την κρίση σχετικά με την επιρροή που άσκησαν τα βιβλία ή άλλα κριτήρια που καθορίζουν τις επιλογές τους. Με ξένισε το φαινόμενο πως στα βιβλία αυτά επιλέχθηκαν κυρίως τίτλοι πεζογραφίας, μυθιστορήματα ή διηγήματα, ποιητικές συλλογές (μεμονωμένες, συγκεντρωτικές ή άπαντα) και ελάχιστα θεατρικά έργα, γιατί στην τέχνη του λόγου εντάσσω και την συνεπή με την ανθρωπιά, καταγραφή των σκέψεων, των συναισθημάτων και των πεποιθήσεων του θεατή - ακροατή. 

Προσωπικά, εντάσσω τις μελέτες και τα δοκίμια στα λογοτεχνικά έργα γιατί διαρκής επιδίωξή μου είναι η ακριβής παρουσίαση ενός ωραίου πράγματος και όχι η ωραία αναπαράσταση ενός πράγματος ακαθόριστης ποιότητας. Αντιλαμβάνομαι τα δοκίμια και τις μελέτες ως «λεκτικά ντοκυμανταίρ» -επειδή βασίζονται στην έρευνα- και χρησιμοποιούν αντί για το κινηματογραφικό φιλμ ή την ψηφιακή εικόνα, τις εικόνες που σχηματίζουν κάθε φορά οι λέξεις. Τα περισσότερα λογοτεχνικά έργα της σύγχρονης ελληνικής παραγωγής, των τελευταίων δεκαετιών, πιστεύω, πως δεν έχουν ηθικό λόγο ύπαρξης και οι συγγραφείς θα έπρεπε να αυτοπεριορίζονται αν σέβονταν τον εαυτό τους και την αποστολή τους και δεν επιδίωκαν το κέρδος ή την επαγγελματική και κοινωνική καταξίωση. Αυτά τα χαμηλών προδιαγραφών λογοτεχνικά έργα  προσφέρονται στον αναγνώστη ως καλογραμμένα, κρυμμένα πίσω από ένα σύννεφο λέξεων με στόχο, μέσω της ηθελημένα δημιουργικής ασάφειας, να καθοδηγήσουν, να ξεγελάσουν, να χρησιμοποιήσουν και τελικά, να διαμορφώσουν τη συνείδηση του αναγνώστη. Η λεγόμενη στρατευμένη λογοτεχνία περασμένων δεκαετιών, στην εποχή μας έχει μεταμορφωθεί σε  στοχευμένη -ή ακόμη χειρότερα-σε κατευθυνόμενη λογοτεχνία που προωθούν οικονομικοί και πολιτικοί παράγοντες ώστε να παραποιήσουν  έννοιες όπως της πατρίδας, της ειρήνης ή της ασφάλειας αντικαθιστώντας τες με έννοιες όπως αυτές της ασταμάτητης επιδίωξης του ατομικού συμφέροντος και της ικανοποίησης του «ενστίκτου» της κυριαρχίας πάνω στους άλλους ενισχύοντας μια ανάρμοστη διαδικασία αφύσικης επιλογής εννοιών και «αξιών». Όταν η λογοτεχνία διευκολύνει την αναζήτηση του νοήματος των ουσιαστικών ανθρώπινων σχέσεων και της υψηλής ηθικής (κυρίως η πεζογραφία) ή τη διασάφηση πολύπλοκων εννοιών και την έκθεση στο φως των σκέψεων, των συναισθημάτων και των πεποιθήσεών μας (κυρίως το θέατρο, η ποίηση, αλλά και το δοκίμιο) τότε είναι ευπρόσδεκτη όσο και αναγκαία για τη διανοητική και τη συναισθηματική μας ισορροπία.

Τα 100+ βιβλία (περίπου 125 τόμοι) που συγκέντρωσαν τις προσωπικές μου προτιμήσεις παρατίθενται κατά αλφαβητική σειρά, σύμφωνα με το επώνυμο των συγγραφέων. Οι προθέσεις της παρουσίασης αυτού του καταλόγου είναι να καταδειχτεί η αξία των λογοτεχνών όχι μόνο ως καλλιτεχνών αλλά -πρωταρχικά- ως ανθρώπων και καθόλου δεν με απασχολεί να συμμετάσχω στην ανάδειξη νέων λογοτεχνών, αν το έργο των νέων δε μπορεί να σταθεί αφ’ εαυτού -χωρίς «υποστηρίγματα»- δίπλα στο έργο των παλαιότερων αντικειμενικά σπουδαίων πνευματικών ανθρώπων όπως απέδειξε ο χρόνος. Έγινε προσπάθεια να συμβιβάσω τον κατάλογο των 100 βιβλίων που προέκυψαν από την έρευνα με τις δικές μου προτιμήσεις για να δείξω την εκτίμησή μου προς ορισμένους συγγραφείς που συμμετείχαν στην έρευνα. Πρόθεσή μου ήταν να μην περιοριστώ αυστηρά στη λογοτεχνική παραγωγή των δύο τελευταίων αιώνων. Αδίκησα και άλλους συγγραφείς που με συντρόφεψαν στον ελεύθερο χρόνο μου και δεν τους αναφέρω στον κατάλογο των αγαπημένων μου.        

Η πρωτιά των Κ. Καβάφη, Α. Αλεξάνδρου και Αλ. Παπαδιαμάντη στα 100 καλύτερα βιβλία, δεν αποτέλεσε έκπληξη. Αντιστρόφως, δεν περίμενα τη  μέτρια αξιολόγηση των δύο νομπελιστών μας, καθώς και την ακόμη μετριότερη παρουσία σπουδαίων ποιητών και πεζογράφων όπως οι Σολωμός, Βιζυηνός, Καζαντζάκης, Καρυωτάκης, Εμπειρίκος κ.ά. Έχει, άραγε, αφομοιώσει το κοινό (αναγνωστικό ή μη) αυτούς τους σημαντικότατους συγγραφείς και αναζητά νέους λογοτέχνες αδιαβάθμητης ποιότητας και βαρύτητας μήπως με σκοπό να τους καταναλώσει; Είναι η ανάγνωση, μόδα και ακολουθεί τη συνήθεια των ερωτήσεων του τύπου: «Ποια ταινία είδες απόψε;» ή «Ποιο βιβλίο διάβασες αυτή την εβδομάδα;» Αν είδες κάποιο έργο είσαι “in” αν δεν είδες είσαι “out” ή μάλλον “outside”; Δηλαδή, σημασία έχει «που βρίσκεσαι» σε κάποια δεδομένη στιγμή όχι «τι είσαι» κάθε στιγμή! Αναφερόμαστε σε μια μερίδα ανθρώπων που πηγαίνουν στο θέατρο ή στον κινηματογράφο αποκλειστικά για να τους δουν οι γνωστοί και φίλοι ή κρατούν ένα χοντρό βιβλίο στο χέρι -επιχειρώντας να διαβάσουν μια σελίδα, προασπίζοντας με το βιβλίο τον ζωτικό τους χώρο στην πολυκοσμία των τρένων ή στο στρίμωγμα των λεωφορείων. Ως παράδειγμα ενός σύγχρονου αναγνώστη που έχει ανάγκη -διαβάζοντας- να επικοινωνήσει με τους άλλους, παραθέτω και το δροσερό κορίτσι του βίντεο που ακολουθεί, το οποίο κραδαίνει κάθε φορά και ένα βιβλίο, με τη βεβαιότητα του "κατόχου" της γνώσης και το κύρος του υπεύθυνου διαφημιστή. 

Τέλος, με αιφνιδίασε η απουσία από τον κατάλογο, συγγραφέων της παιδικής λογοτεχνίας, όπως, για παράδειγμα, βιβλία της Πηνελόπης Δέλτα, της Άλκης Ζέη, της Ζωρζ Σαρρή, του Ευγένιου Τριβιζά ή της Σοφίας Μαντουβάλου.  

Από τους συγγραφείς που συμμετείχαν με τις επιλογές τους στην έρευνα, αρκετά είναι τα γνωστά μου ονόματα και από τους ανθρώπους αυτούς εκτιμώ περισσότερο τους / τις: Νάνο Βαλαωρίτη, Βασίλη Βασιλικό, Αλέξανδρο Ίσαρη,  Δημήτρη Καλοκύρη, Παυλίνα Παμπούδη, Μαρία Σκιαδαρέση, Σώτη Τριανταφύλλου,  Φωτεινή Τσαλίκογλου και Γιώργο Χρονά.
Τα 100+  καλύτερα βιβλία της νεοελληνικής λογοτεχνίας είναι, κατά τη γνώμη μου, τα εξής:

1.   Κατερίνα Αγγελάκη - Ρουκ: Ποίηση 1963- 2011
2.   (Άγνωστος): Οι περιπέτειες ενός προσκυνητού
3.   Άρης Αλεξάνδρου: Το κιβώτιο
4.   Μανώλης Αναγνωστάκης:  Τα ποιήματα 
5.   Μέλπω Αξιώτη:  Δύσκολες νύχτες

6.   Κώστας Βάρναλης: Ποιητικά, Πεζός λόγος, Αισθητικά, Κριτικά, Σολωμικά
7.   Βασίλης Βασιλικός:  Το φύλλο - Το πηγάδι - Τ' αγγέλιασμα
8.   Ηλίας Βενέζης: Αιολική γη, Το νούμερο 31328
9.   Γεώργιος Βιζυηνός:  Άπαντα
10. Νίκος Γκάτσος: Αμοργός
11. Γιώργος Γραμματικάκης: Η αυτοβιογραφία του φωτός
12. Πηνελόπη Δέλτα: Παραμύθι χωρίς όνομα, Στα μυστικά του βάλτου, Μάγκας
13. Πολύβιος Δημητρακόπουλος: Σιδηρά και Χρυσή διαθήκη
14. Δημήτρης Δημητριάδης: Πεθαίνω σαν χώρα
15. Μάρω Δούκα: Η αρχαία σκουριά
16. Νίκος Εγγονόπουλος: Άπαντα
17. Οδυσσέα Ελύτης: Ποιήματα, Ανοιχτά χαρτιά
18. Ανδρέας Εμπειρίκος: Υψικάμινος, Ενδοχώρα, Οκτάνα
19. Άλκη Ζέη: Το καπλάνι της βιτρίνας, Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου, Σπανιόλικα παπούτσια και άλλες ιστορίες
20. Γιώργος Θεοτοκάς:  Ελεύθερο πνεύμα
21. Κωνσταντίνος Θεοτόκης: Η τιμή και το χρήμα, Ο κατάδικος
22. Γιώργος Ιωάννου: Η πρωτεύουσα των προσφύγων, Ομόνοια, Πολλαπλά κατάγματα
23. Κωνσταντίνος Καβάφης: Άπαντα
24. Νίκος Καζαντζάκης: Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Αναφορά στο Γκρέκο
25. Ανδρέας Κάλβος: Ωδαί
26. Ιάκωβος Καμπανέλλης: Μαουτχάουζεν, Η αυλή των θαυμάτων, Τα 4 πόδια του τραπεζιού
27. Μιχάλης Καραγάτσης: Η μεγάλη χίμαιρα
28. Ανδρέας Καρκαβίτσας: Ο ζητιάνος
29. Κώστας Καρυωτάκης: Ποιήματα και πεζά
30. Θοδωρής Καλλιφατίδης: Οι εφτά ώρες στον παράδεισο, Το τελευταίο τριαντάφυλλο
31. Θεόδωρος Κολοκοτρώνης: Απομνημονεύματα
32. Φώτης Κόντογλου: Η πονεμένη Ρωμιοσύνη, Ο αστρολάβος
33. Μένης Κουμανταρέας: Βιοτεχνία Υαλικών
34. Ανδρέας Λασκαράτος: Ιδού ο άνθρωπος
35. Γιώργος Λεκάκης: Η άγνωστη Μικρά Ασία
36. Αδαμάντιος Λεμός: Η ουτοπία του Θέσπη
37. Βύρων Λεοντάρης:  Μόνον δια της λύπης
38. Γιάννης Μακρυγιάννης: Απομνημονεύματα, Οράματα και θάματα
39. Μιχαήλ Μητσάκης: Διηγήματα
40. Κώστας Μουρσελάς: Δια της ατόπου απαγωγής, Επικίνδυνο φορτίο
41. Γιάννης Μπεράτης: Το πλατύ ποτάμι
42. Στρατής Μυριβήλης: Η ζωή εν τάφω, Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια
43. Γρηγόριος Ξενόπουλος: Αθηναϊκές επιστολές
44. Κωστής Παλαμάς: Ο δωδεκάλογος του γύφτου, Η ασάλευτη ζωή
45. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης: Άπαντα
46. Ευάγγελος Παπανούτσος: Ο λόγος και ο άνθρωπος, Πρακτική φιλοσοφία, Οι δρόμοι της ζωής
47. Κοσμάς Πολίτης: Eroica, Στου Χατζηφράγκου, Λεμονόδασος
48. Γεώργιος Πυρουνάκης: Μικρά αγωνιστικά φύλλα
49. Γιάννης Ρίτσος: Η σονάτα του σεληνόφωτος, Η τέταρτη διάσταση
50. Εμμανουήλ Ροϊδης: Άπαντα  
51. Αλέκος Σακελλάριος: Λες και ήταν χθες
52. Ζωή Σαμαρά: Το βλέμμα του συγγραφέα, Είδα τις λέξεις να χορεύουν
53. Αντώνης Σαμαράκης: Το λάθος, Ζητείται ελπίς, Αρνούμαι
54. Μίλτος Σαχτούρης: Ποιήματα
55. Γιώργος Σεφέρης: Ποιήματα, Δοκιμές, Έξη νύχτες στην Ακρόπολη
56. Άγγελος Σικελιανός: Λυρικός βίος
57. Τάκης Σινόπουλος: Ποίηση
58. Γιάννης Σκαρίμπας: Ο ήχος του κώδωνος
59. Διονύσιος Σολωμός: Η γυναίκα της Ζάκυθος, Ελεύθεροι πολιορκημένοι
60. Γιώργος Σουρής: Άπαντα
61. Δανάη Στρατηγοπούλου: Αττίκ
62. Διδώ Σωτηρίου: Ματωμένα χώματα, Οι νεκροί περιμένουν
63. Κώστας Ταχτσής: Το τρίτο στεφάνι, Το φοβερό βήμα
64. Σώτη Τριανταφύλλου: Εργοστάσιο μολυβιών, η φυγή
65. Κωνσταντίνος Τσάτσος: Ο σύγχρονος άνθρωπος
66. Ιωάννα Τσάτσου: Φύλλα κατοχής
67. Στρατής Τσίρκας: Ακυβέρνητες πολιτείες, Η χαμένη άνοιξη
68. Μάριος Χάκκας: Άπαντα
69. Πόλυ Χατζημανωλάκη: Οι μέλισσες του Κάλβου τριγυρίζουν στα λιβάδια του Λινκλνσάιρ
70. Δημήτρης Χατζής: Το τέλος της μικρής μας πόλης, Το διπλό βιβλίο
71. Κωνσταντίνος Χριστομάνος: Η κερένια κούκλα
72. Γιάννης Ψυχάρης: Το ταξίδι μου, Ζωή και αγάπη στη μοναξιά, Ρόδα και μήλα

Πηγή:
http://www.thessalonikiartsandculture.gr/vivlio/ta-100-kalitera-vivlia-tis-neoellinikis-logotexnias-1813-2013

Γιώργος Χατζηαποστόλου